افغانستان؛ فرار مغزها و پیامد‌های اقتصادی آن
مهاجرت و جابه‌جایی سرمایه انسانی از کشورهای رو به انکشاف ( مبدا) به کشورهای توسعهیافته (مقصد) در سال‌های اخیر نگرانی‌های زیاد جهانی را برانگیخته است. سرمایه انسانی متخصص، نقش بسیار مهمی در توسعه و رشد اقتصادی کشورهای صنعتی دارد و کشورهای توسعهیافته جهان همه پیش‌رفت‌های اقتصادی، سیاسی، انسانی و تکنوژیک‌شان را مرهون نیروی متخصص و فنی هستند. ملل در حـال توسـعه نیـز جهـت گذار از عقب‌مانده‌گی و رسیدن به مراحلی از توسعه، ناگزیر از تقبل هزینه در ایجاد سـرمایه انسانی و توسعه دانش فنی به منظور شبه‌سازی تکنولوژی وارداتی، تطبیق و ارتقای سـطح ابزار فنی وارداتی و سایر اجزای تکنولوژی در جوامع خود هستند. بنابراین، دولت‌ها سالانه منابع هنگفت مالی را در راستای آموزش و پرورش متخصصان و تولید سرمایه انسانی هزینه می‌کنند. با وجود این‌همه هزینه و مصارف در کشورهای رو به انکشاف، فرار مغزها و انتقال بین‌المللی این افراد دغدغه‌ای است که اخیراً مورد توجه کشور‌ها و سیاست‌گذاران قرار گرفته است. در حالی که طبق برخی مطالعات و تحلیل‌ها، مهاجرت در درازمدت با ارسال وجوه درامدی از کشورهای مقصد به کشورهای مبدا، نقش مهمی در رشد اقتصادی دارد، اما در این مقاله سعی شده است پهلو‌های پنهان فرار مغزها را مورد بررسی قرار دهیم.
فرار مغزها فرایند انتقال بین‌المللی منابع در قالب سرمایه انسانی است و اساساً برای مهاجرت افـراد متخصص از کشورهای در حال توسعه (مبدا) به کشورهای توسـعه‌یافتـه (مقـصد) بـه کـار می‌رود.
بنابراین، فرار مغزها به فرایندی اطلاق می‌شود که در نتیجه آن افراد متخصص و نخبه یک کشور به خاطر مشکلات اقتصادی، سیاسی، علمی، فرهنگی، کمبود امکانات پژوهشی، رفاهی و ناتوانی جامعه در استفاده از تخصص و توان اطلاعاتی آن‌ها، برای کسب تجربه، پیش‌رفت‌های علمی، امتیازات بهتر، منزلت، رفاه اجتماعی، آزادی فکری و دسترسی به منابع علمی جدیدتر به سوی جوامعی مهاجرت می‌کنند که از نظر آن‌ها از شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، علمی و تکنالوژیک بهتری برخوردار باشند و بتوانند تخصص و توان علمی خود را در جامعه برای پیش‌رفت به کار گیرند. بر‌اساس آمار‌ها، بیش‌ترین مهاجرت مغزها به کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (Organization for Economic Co-operation and Development) صورت می‌گیرد.
متاسفانه افغانستان نیز از جمله کشورهای رو به انکشاف است که همه‌ساله سرمایه انسانی یعنی نیروی کار جوان، متخصص و مولد آن به کشورهای مختلف جهان مهاجرت می‌کنند و این روند در سال‌های اخیر بنا بر دلایل جنگ و بی‌ثباتی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و از دست رفتن فرصت‌ها شکل صعودی را به خود گرفته است. تنها در سال ۲۰۲۰ حدود ۲٫۶ میلیون انسان از افغانستان به کشورهای مختلف جهان مهاجرت کرده‌اند ( Net migration- World Bank Data). این رقم در سال ۲۰۲۱ به دلیل سقوط حکومت و به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، سیر صعودی داشته است. طبق آمار سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) تنها در یک هفته اخیر ماه مارچ ۲۰۲۲ ( ۲۶ مارچ الی ۱ اپریل) ۷۴هزار و ۲۹۸ تن به کشور پاکستان و ۳۶ هزار و ۹۴۸ تن به ایران مهاجرت کرده‌اند. این در حالی است که بر‌اساس آمار کمیسیون عالی مهاجرین سازمان ملل (UNHCR) به تعداد ۵٫۷ میلیون مهاجر افغان در پنج کشور همسایه آن از قبل مستقر هستند.
دلایل فرار مغزها
انسان همواره در فکر آسایش و رفاه در اجتماع است و تلاش ممتد برای زنده‌گی مرفه و آزاد دغدغه همیشه‌گی او است. بنابراین، تفاوت معیار‌های زنده‌گی در کشورهای رو به انکشاف و کشورهای انکشاف‌یافته در سطح جهانی و در سطح شهر‌ها و دهات در داخل یک کشور سبب جابه‌جایی مهاجران و شهروندان از یک مکان به مکان دیگری می‌شود. به رغم دلایل زیاد برای مهاجرت و فرار مغزها در سطح بین‌المللی، این دلایل می‌تواند به دو گروپ عمده ذیل تقسیم شود:
- بنا بر تفاوت فاحش اقتصادی بین کشور‌ها، مردم متمایل‌اند از کشورهای رو به انکشاف به کشورهای انکشاف‌یافته مهاجرت کنند تا فرصت‌های بهتری را در کشورهای مقصد به دست آورند.
- کشورهای انکشاف‌یافته استعداد‌ها را از کشورهای رو به انکشاف طبق نیازمندی جلب و جذب کرده‌اند. به‌طور مثال، در کشورهای آسترالیا، نیوزیلند، کاناد و ایالات متحده پالیسی‌های مهاجرت مبتنی بر جذب کارگران ماهر بوده است.
دلایل فرار مغزها از افغانستان
در حالی که افغانستان به‌عنوان یک کشور رو به انکشاف به نیروی جوان و متخصص نیاز مبرم دارد و طی دو دهه اخیر دولت هزینه هنگفت مالی را در راستای تربیه نسل جوان متقبل شده است تا در توسعه و شگوفایی کشور در بخش‌های مختلف از جمله اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تعلیمی، فرهنگی و تکنالوژی سهیم شوند، اما متاسفانه به دلیل سقوط حکومت پیشین و از بین رفتن فرصت‌های کاری، فرار مغزها و سرمایه انسانی تشدید یافت و متخصصان و نخبه‌های جامعه که در بخش‌های مختلف دارای تحصیلات عالی و تجارب فنی بودند، از وطن فرار کردند. با این‌همه، دلایل فرار مغزها از افغانستان را می‌توان قرار ذیل بر‌شمرد:
- جنگ و بی‌ثباتی دوام‌دار: یکی از دلایل اصلی فرار مغزها از افغانستان، جنگ و نا‌امنی درازمدت پنداشته می‌شود. تاریخ سیاسی چند دهه پسین افغانستان گواه ظهور و زوال نظام‌ها بوده است. با از هم پاشیدن حکومت در افغانستان، همه ساختار‌ها از هم می‌پاشد و همه چیز از سر گرفته می‌شود. این حالتی است که باعث نا‌امیدی جوانان شده و آن‌ها مجبور می‌شوند کشور را ترک کنند.
- فقر و بیکاری: افغانستان دارای بیش از ۶۰ درصد بهترین سرمایه انسانی یعنی نیروی کاری جوان است، اما متاسفانه بنا بر نبود برنامه‌های توسعه‌ای حکومت، سطح فقر و بیکاری همواره بالا بوده است. در سال ۲۰۲۰ طبق آمار‌های بانک جهانی حدود ۴۸ درصد مردم افغانستان زیر خط فقر مطلق زنده‌گی می‌کنند و در حدود ۱۲ درصد مردم بیکار بوده‌اند؛ اما فقر و بیکاری پس از فروپاشی حکومت و قطع کمک‌های جهانی، سیر صعودی داشته است.
- درامد سرانه پایین: طبق آمار بانک جهانی در سال ۲۰۲۰، افغانستان با درامد سرانه ۵۱۶ دالر، چهارمین کشور بعد از موزامبیک، جمهوری آفریقای مرکزی و مادگاسکر است. بنابراین، برای افراد متخصص و دارای تحصیلات عالی در کنار خدمت به کشور، مساله درامد و رفاه نیز مطرح است. به همین دلیل، کشورهای با درامد پایین، با معضل فرار سرمایه انسانی مواجه‌اند.
- شاخص توسعه انسانی پایین: پارامتر‌های عمده شاخص توسعه انسانی شامل دوره آموزش، میزان مرگ‌و‌میر نوزادان، میزان مرگ‌و‌میر زنان هنگام ولادت، افراد زیر خط فقر و درامد سرانه می‌باشند. افغانستان در رده یک‌صدوشصت‌ونهمین از میان یک‌صدوهشتادوهفت کشور در شاخص توسعه انسانی Human Development Index در سال ۲۰۲۰ قرار دارد.
- آزادی: آزادی افراد در گفتار و بیان حقایق، آزادی رسانه‌ها در نشر اخبار، طرز پوشش، آراستن، آزادی انتخاب و سایر آزادی‌ها در چارچوب اسلام تعریف شده است. حکومت‌های اسلامی در نحوه برخورد با آزادی‌های انسانی گاهی راه افراط را در پیش می‌گیرند و به آزادی‌های فردی کم‌تر اعتنا می‌کنند. این مورد در جامعه امروزی ما به‌شدت نا‌امید‌کننده است. اعمال فشار بر داشتن کود خاص لباس و ظاهر، سبب دل‌سردی متخصصان و افراد ماهر در جامعه می‌شود و آن‌ها ترجیحاً محل زنده‌گی خود را عوض می‌کنند.
- نبود فرصت‌های علمی و تحقیقاتی: مشکلات فوق سبب می‌شود که مردم کم‌تر به تحقیق و توسعه بپردازند. کادر‌های علمی و متخصصانی که خارج از کشور تحصیل کرده‌اند و تصویر بهتر و پیش‌رفته‌تر از زنده‌گی دارند، وقتی به کشور بر‌می‌گردند، محیط مناسب برای تحقیقات علمی مساعد نیست. بنابراین، برای رشد استعداد‌های علمی و تحقیقی به کشورهای دیگر می‌روند.
- آینده‌نگری و فرصت‌های بهتر آموزش و پرورش برای کودکان: مردم افغانستان با تجارب تلخ و ناخوشایندی از گذشته، نمی‌خواهند فرزندان‌شان این دور باطل را طی کنند. به امید این‌که فرصت‌های بهتر آموزش و پرورش و زمینه رشد استعداد‌ها را برای فرزندان‌شان ایجاد کنند، راه دراز و پرمخاطره مهاجرت را در پیش می‌گیرند.
نتیجه‌گیری و راه حل
جنگ‌های ممتد و بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی در افغانستان، مشکلات عدیده‌ای برای مردم رنج‌دیده افغانستان به بار آورده است. طبق آمار رسمی UNHCR، افغانستان سومین کشور با جمعیت بزرگ مهاجر در جهان است – اولین و دومین به ترتیب سوریه و وینزویلا هستند. در سال ۲۰۲۰ تنها ۲٫۲ میلیون مهاجر ثبت شده افغان در کشورهای پاکستان و ایران مهاجر بودند که این آمار پس از فروپاشی جمهوری اسلامی افغانستان رشد تصاعدی داشته است. بعد از سقوط حکومت و به قدرت رسیدن طالبان در آگست ۲۰۲۱، روند مهاجرت از طریق مرز‌های ایران و ترکیه به کشورهای اروپایی در حال ازدیاد بوده و روزانه جوانان زیادی به منظور جست‌وجوی فرصت راه پرمخاطره مهاجرت غیر‌قانونی را از طریق کشورهای همسایه در پیش می‌گیرند. نیروی انسانی متخصص در واقع عامل برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های مناسب پنداشته می‌شود، بنابراین کشورهای توسعهیافته این مهم را به‌خوبی درک کرده و سیاست‌های انتخابی نیروی انسانی بر‌اساس کیفیت را در پیش گرفته‌اند.
با در‌نظر‌داشت اهمیت و تاثیرات مثبت نیروی انسانی متخصص و ماهر، کاهش سرمایه انسانی در کوتاه‌مدت اثر مستقیم منفی بر تولید خواهد داشت و در درازمدت کشور را در راستای دسترسی به تکنالوژی نوین و اختراعات تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین، فرار مغزها از افغانستان نیز سبب کاهش سرمایه انسانی شده و رشد اقتصادی را با کندی مواجه می‌سازد. افغانستان در چنین شرایط حساس تاریخی و به منظور به حرکت آوردن چرخ فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی، به نیروی متخصص جوان و کارکشته نیاز مبرم دارد. خلا‌های موجود در بخش‌های مختلف اکادمیک، اقتصادی، سیاسی و تکنالوژیکی شدیداً یاس‌آور است.
اگرچه طبق برخی مطالعات انجام شده در راستای مهاجرت، فرار مغزها تاثیرات مثبت اقتصادی برای کشورهای مبدا نیز دارد که عبارت‌اند از اول، ارسال وجوه ( Remittances) به کشورهای مبدا که باعث افزایش قدرت خرید خانواده‌های‌شان می‌شود. در سطح کلان این وجوه باعث افزایش نقدینه‌گی، افزایش تقاضا و سرمایه‌گذاری، تحریک تولید، افزایش اشتغال و کاهش فقر خواهد شد. مهاجرت بین‌المللی و وجوه ارسالی نابرابری جهانی را کاهش می‌دهد که این خود نشان‌دهنده توزیع نابرابر فرصت‌ها است. در سال ۲۰۲۰، انتقالات وجوه ارسالی مهاجران افغان به کشور بالغ بر ۷۲۲ میلیون دالر بوده است که معادل ۴ درصد تولید ناخالص داخلی می‌شود؛ اما این رقم در سال ۲۰۲۱ بنا بر محدودیت‌های انتقال وجوه بالغ بر ۶۰۰ میلیون دالر یا ۳٫۱ درصد تولید ناخالص داخلی بوده است. دوم، در صورت ایجاد فرصت‌های تشویقی، باز‌گشت مهاجران با مهارت و تخصص بالاتر است که در خارج از کشور کسب کرده‌اند. مهاجران عودت‌کننده حامل تخصص بالاتر، باعث بهره‌وری سایر عوامل تولید شده و بر اقتصاد ملی اثر مثبت می‌گذارند. سوم، مهاجران باعث ایجاد شبکه‌های مهم تجاری از قبیل ایجاد روابط تجاری، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) و انتقال تکنولوژی بین کشور مبدا و مقصد خواهند شد.
راهکار‌ها برای جلوگیری از فرار مغزها
به منظور جلوگیری از فرار مغزها، باید همه عوامل دافعه و موانع در کشور از بین برده شود تا حد‌اقل از فرار سیل‌آسیای مغزها جلوگیری صورت گیرد. در نظر گرفتن موارد زیر در این مورد کمک می‌کند:
ـ ایجاد حکومت فراگیر و شایسته‌سالار که به ثبات سیاسی و اقتصادی دوام‌دار منتهی شود؛
ـ تامین امنیت فزیکی، روحی و روانی شهروندان؛
ـ تامین عدالت و برابری؛
ـ تدوین و تصویب قوانین و پالیسی‌های محرک جهت تشویق متخصصان و فن‌آوران؛
ـ احترام به آزادی فردی در چهارچوب قوانین معتدل؛
ـ از بین بردن همه انواع تبعیض، احترام به حقوق شهروندان و سپردن کار به اهل آن؛
ـ تشویق و ایجاد زمینه سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و ایجاد فرصت‌های کاری مناسب؛
ـ ایجاد زمینه تحقیقات علمی در دانشگاه‌ها و رسیده‌گی ویژه به مشکلات و خواسته‌های استادان؛
ـ ایجاد روابط نیک و حسنه با کشورهای همسایه و جهان؛
ـ معیاری‌سازی حکومت‌داری با استندرد‌های بین‌المللی؛
ـ به‌کار‌گیری نیروی متخصص در امور مدیریتی برای اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها.
منابع:
- رستمی، هانی، آثار مهاجرت نیروی کار متخصص بر بازار کار.
- ضیایی، میرحسین، فرار مغزها از افغانستان.
- دکتر ابوالفضل شاه‌آبادی، پوران، رقیه، اثر مهاجرت مغزها بر رشد اقتصادی (مطالعه موردی ایران).
- دکتر سید‌کمیل طیبی، دکتر مصطفی عماد‌زاده، هاجر رستمی حصوری، اثر فرار مغزها بر رشد اقتصادی کشور‌ها، فصلنامه علمی-پژوهشی، پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، سال اول، شماره دوم، بهار ۱۳۹۰
- Barrientos, Paola. 2007. Analysis of international migration and its impacts on developing countries: development research paper working series No. 12/2007
- Richard H. Adams, Jr. International migration, remittances and the brain drain: A study of 24 labor exporting countries.
- World Bank immigration data: https://data.worldbank.org/indicator/SM.POP.NETM.
- OECD immigration data portal: https://www.oecd.org/els/mig/dioc.htm.
- International Organization for Migration (IOM): iom.int/afghanistan-iom-response-2021-2022.
- UNHCR website at: https://www.unhcr.org/afghanistan.html.