قدرت نرم قطر و جام جهانی ۲۰۲۲
امروزه مفاهیم کلیدی سیاست بین‌الملل دچار تحول بنیادین شده است و تعاریف کلاسیک در این حوزه جای‌شان را به تعاریف جدید و به‌روز شده داده‌اند. در حال حاضر قدرت دیگر تنها به بُعد مادی و سخت‌افزاری ختم نمی‌شود و ابعاد جدیدی به آن اضافه شده است. بعد جدید قدرت، همان قدرت نرم است. قدرت نرم در سیاست (و به‌ویژه در سیاست بین‌الملل)، به جای اجبار (عکس قدرت سخت)، توانایی جذب و انتخاب است. به عبارت دیگر، قدرت نرم شامل شکل دادن به ترجیحات دیگران از طریق جذابیت و اقناع است. یکی از ویژه‌گی‌های تعیین‌کننده قدرت نرم این است که اجباری نیست؛ بدین معنا که قدرت نرم شامل فرهنگ، ارزش‌های و سیاست‌های خارجی است.
قدرت نرم در چند رویکرد قابل بررسی است: سیاسی، اقتصادی، تکنولوژی و فرهنگی. دیپلماسی ورزش نیز بخشی از قدرت نرم فرهنگی است. به باور پژوهشگران این حوزه، دیپلماسی ورزش در بخش فرهنگی تأثیر بیشتری نسبت به سایر بخش‌ها داشته دارد. به نظر می‌رسد که سیاست‌گذاران قطری نیز به این مهم پی برده و چندین دهه است که قطری‌ها در حوزه فرهنگ و ورزش سرمایه‌گذاری‌های بزرگی کرده‌اند. جام ملت‌های آسیا ۱۹۸۸ نخستین رویداد ورزشی و بین‌المللی بزرگ بود که قطری‌ها از آن میزبانی کردند. بعد از آن قطر میزبان چندین رویداد بزرگ و جهانی از جمله بازی‌های آسیایی ۲۰۰۶ و جام ملت‌های ۲۰۱۱ نیز بوده است. در اواخر سال ۲۰۱۰ میلادی، فیفا (فدراسیون بین‌المللی فوتبال) قطر را به‌عنوان میزبان جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ اعلام کردند؛ هر‌چند اعلام میزبانی قطر چندان آسان و راحت نبود و کش‌مکش‌های سیاسی و حقوقی فراوانی را در پی داشت. درشت‌ترین موارد جدل‌برانگیز میزبانی قطر، بحث رشوت به اعضای فیفا و استفاده از کارگران خارجی بود که در جریان ساخت ورزشگاه‌ها جان باختند. با تمام این جنجال‌ها و کش‌مکش‌ها، قطر می‌رود تا اولین کشور عربی باشد که از جام جهانی فوتبال میزبان می‌کند. این میزبانی برای قطر به چه معنا است؟ قطری‌ها چه اهدافی را در سیاست خارجی‌شان با میزبانی جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ دنبال می‌کنند؟
سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌ها و آماده‌سازی مسابقات جام جهانی ۲۰۲۲ حدود ۲۲۰ تا ۳۰۰ میلیارد دالر برآورد شده است که انتظار می‌رود در بلندمدت اثرات مثبت اقتصادی چند‌برابر داشته باشد. قطر به دنبال این است که این رویداد را به تجربه‌ای فراموش‌ناشدنی برای تماشاگران تبدیل کند و از این فرصت استفاده می‌کند تا فرهنگ، هویت و مهمان‌نوازی خود را برای مخاطبان بین‌المللی به نمایش بگذارد.
ورزش و قدرت نرم قطر
زمانی که شیخ حمد بن خلیفه قدرت را در سال ۱۹۹۵ به دست گرفت، وعده سپرد که قطر را از انزوای سیاسی و سایه عربستان سعودی بیرون کند. لابی و استفاده از قدرت نرم شیخ حمد بعد از ۱۵ سال به ثمر نشست. در دسامبر ۲۰۱۰ قطر به‌عنوان میزبان جام جهانی فوتبال انتخاب شد. تلاش شیخ حمد برای بیرون کشیدن قطر از انزوا، تنها به ورزش خاتمه نمی‌یابد؛ قطری‌ها با فرانسه پیمان امنیتی امضا کردند و این کشور میزبان یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی امریکا در خاورمیانه از سال ۱۹۹۶ بدین سو است. ابزار دیگر شیخ حمد تأسیس شبکه الجزیره در همین سال است که اکنون به یکی از غول‌های رسانه‌ای در جهان مبدل شده است.
قطری‌ها به این موضوع پی برده‌اند که ورزش می‌تواند چهره جدیدی از این کشور به جهان نشان بدهد. تصویری که از خاورمیانه در ذهن جهانیان وجود، یک منطقه جنگی و ویران است، اما ورزش می‌تواند تصویر مثبت از یک پادشاهی باز و پویا در عوض جنگ ارایه بدهد. از سوی دیگر، اعضای کمیته بین‌المللی المپیک، بیشتر اعضای سازمان ملل متحد هستند. به همین دلیل دیپلماسی ورزش در سیاست خارجی قطر جایگاه ویژه‌ای دارد که قطری‌ها را در رسیدن به اهداف و مقاصد بزرگ‌تر این کشور در صحنه بین‌المللی و تامین منافع ملی‌شان کمک می‌کند. در مورد اهداف سیاسی‌ای که قطر از دریچه ورزش دنبال می‌کند، می‌توان به این موارد اشاره کرد.
۱- کسب اعتبار و پرستژ بین‌المللی
مشارکت در برپایی رویدادهای بین‌المللی نظیر مسابقات جهانی فرمول یک، جام جهانی فوتبال، بازی‌های جهانی تنیس، گلف، راگبی و دومیدانی (دوش) سبب طرح نام این کشور در افکار عمومی جهانی و افزایش اعتبار بین‌المللی آن می‌شود، به‌ویژه این‌که قطر با برخورداری از شبکه رسانه‌ای الجزیره مخاطبان زیادی را در اختیار داشته و بستر لازم جهت معرفی بیشتر این کشور را می‌یابد.
قطر علاوه بر کسب میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ، تلاش دارد تا با دادن تابعیت به ورزشکاران دیگر، در صحنه‌ای بین‌المللی برای خودش نام و نشان کسب کند. چندین مدال‌آور المپیک و سایر بازی‌های آسیایی و بین‌المللی قطر، ورزشکاران غیربومی بوده‌اند که تابعیت گرفته‌اند. برای مثال محمد سلیمان، برنده مدال برنز المپیک ۱۹۹۲، متولد سومالیا بود و سیدسیف اسد متولد بلغارستان است که دارنده مدال برنز المپیک ۲۰۰۰ است. در دو دهه اخیر صدها ورزشکار غیربومی تابعیت گرفته و در میادین بین‌المللی برای قطر افتخار‌آفرینی کرده‌اند.
قطر در عرصه ورزش یک سر و گردن از رقبای سنتی خود در جهان عرب پیش‌تاز است. این کشور تا‌کنون هشت مدال المپیکی (دو طلا، یک نقره و پنج برنز) دارد. در مقابل عربستان چهار مدال (دو نقره و دو برنز) و امارت متحده دو مدال (یک طلا و یک برنز) دارد. خرید و یا اسپانسری تیم‌های برتر ورزشی در کشورهای اروپایی توسط اعضای خاندان سلطنتی و یا شرکت سرمایه‌گذاری ورزشی قطر (QSI) که بودجه‌اش توسط شیخ تمیم بن‌حمد آل ثانی تأمین می‌شود، در همین چشم‌انداز قابل بررسی است. تیم فوتبال پاری سن جرمن فرانسه، نمونه خوبی از این سرمایه‌گذاری است. در بخش اسپانسر هم خطوط هوایی قطر و بنیاد قطر تیم‌های بزرگ فوتبال اروپا را تمویل می‌کنند.
برای بسیاری از مردم، خطوط هوایی قطر اولین اسمی است که در مورد قطر می‌شنوند و از آن درک اولیه از این کشور را می‌گیرند. خط هوایی ملی قطر به‌عنوان یک شرکت چند‌ملیتی با پیشنهادات طولانی‌مدت، قاره‌ها را به هم متصل می‌کند و خدمات ضروری را به میلیون‌ها مسافر بین‌المللی ارایه می‌دهد. خطوط هوایی قطر نیز به‌طور مداوم خود را روی پلتفرم‌های با دید بالا به بازار عرضه کرده است که یکی از آن‌ها حمایت‌های مالی ورزشی است. خطوط هوایی قطر در سال ۲۰۱۷ در کنار حمایت مالی از تورنمنت‌های داخلی برگزار‌شده در دوحه و باشگاه‌های برتر فوتبال اروپایی مانند پاری سن جرمن و بایرن مونیخ، قرارداد حمایت مالی با فیفا امضا کرد. این یکی از برجسته‌ترین حمایت‌های ورزشی این شرکت هواپیمایی است که عنوان رسمی شریک و شرکت هواپیمایی رسمی فیفا تا سال ۲۰۲۲ را به خود اختصاص داده است.
این قرارداد مستلزم دید بالایی برای خطوط هوایی قطر در رویداد جام جهانی ۲۰۲۲ است. قرارداد خطوط هوایی قطر با فیفا نمونه بارز ارتباط این شرکت هواپیمایی با سیاست خارجی قطر و تلاش برای ایجاد قدرت نرم آن است. برند ملی خطوط هوایی قطر به شهرت بین‌المللی این کشور کمک می‌کند.
شهرت این خط هوایی به‌عنوان حامی رسمی و شریک رویدادهای مهم فوتبال، خطوط هوایی قطر را به نامی محبوب در میان هواداران بین‌المللی فوتبال تبدیل کرده است. به این ترتیب، حمایت‌های خطوط هوایی قطر کمک قابل توجهی به جهانی شدن فوتبال کرده است. از سویی، این شهرت به قطر کمک می‌کند تا موضوع فساد و بدرفتار با کارگران غیربومی کمتر دیده شود و میزبانی قطر به یک امر عادی مبدل شود.
۲- تغییر برداشت «شرق‌شناسانه» از قطر
ادوارد سعید در کتاب «شرق‌شناسی» خود، برداشت و روایت شرق‌شناسان غربی را به چالش می‌کشد و تصویری جدید از شرق ارایه می‌کند. قطری‌ها نیز سعی می‌کنند با میزبانی بازی‌های جهانی و استفاده از قدرت نرم، تصویری از کشوری باز، مهمان‌نواز، صلح‌دوست و صمیمی ارایه بدهند و در مقابل تصویری از یک کشور بسته، پدرسالار و غیردموکراتیک را تضعیف کنند. میزبانی چنین رویدادی توسط مقام‌های قطری، در واقع به‌عنوان افزایش قدرت نرم این کشور از نظر برجسته کردن حرفه‌ای بودن و مسوولیت‌پذیری این کشور به‌عنوان یک ملت شرقی و همچنین به‌عنوان یک کشور کوچک که قادر به تحقق اهداف خود است، تلقی می‌شود. از سویی، میزبانی چنین رویدادهایی باعث می‌شود تا زمینه برای ایجاد تفاهم میان شرق و غرب بیشتر شود و غربی‌ها بیشتر به شرق بیایند و با واقعیت موجود روبه‌رو شوند.
قطری‌ها تمام تلاش‌شان را می‌کنند تا جام جهانی فوتبال بدون هیچ خلایی برگزار شود. این موضوع برای قطری‌ها از آن جهت اهمیت دارد که می‌خواهند به جهان نشان دهند آن‌ها قادر به برگزاری چنین رویدادهای بزرگ هستند.
۳- صلح و امنیت
قطر از نظر قدرت سخت و نظامی توانایی زیادی ندارد و در صورت حمله یک قدرت بزرگ، نیروهای دفاعی‌اش حرف زیادی برای گفتن ندارند. به همین دلیل، قطری‌ها تلاش زیادی دارند تا از طریق قدرت نرم امنیت خود را تأمین کنند. از این رو، سیاست خارجی قطر بر محور قدرت نرم و همکاری در صلح و ثبات جهانی طراحی شده است. براساس همین استراتژی، قطر در سال‌های اخیر مکان مناسبی برای گفت‌وگوهای بین‌المللی بوده است. به‌طور مثال قطر میزبان تعداد زیادی از نشست‌های بین‌المللی در مورد محیط زیست و صلح و جنگ بوده است. قطر با استفاده از قدرت نرم، تلاش دارد به جهان این موضوع را بفهماند که برعکس سایر کشورهای منطقه که جنگ‌طلب و مستبد هستند، این کشور مکانی برای صلح و امنیت بین‌المللی است.
۴- مقابله با بحران بهداشت ملی
براساس برخی از معیارهای بین‌المللی، قطر دارای یکی از بدترین شرایط بهداشتی در جهان است. بر‌بنیاد تحقیقات حدود ۴۰ درصد شهروندان قطری به چاقی یا وزن اضافه مبتلایند و ۱۴ درصد شهروندان از دیابت یا شکر رنج می‌برند. توسعه سریع، درامد بالا، استفاده بی‌رویه از غذاهای آماده و سطح پایین فعالیت فزیکی، از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری این بحران است. دولت قطر تلاش دارد تا با ترویج ورزش در میان شهروندانش، با این بحران مبارزه کند. میزبانی از مسابقات جهانی و سرمایه‌گذاری روی ورزش، از مهم‌ترین اقدامات دولت قطر برای مقابله با بحران بهداشت ملی است.
جمع‌بندی
میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲، به‌مثابه نقطه عطف در تاریخ سیاسی قطر و خیزی بلند در راستای مبدل شدن به قدرتی منطقه‌ای در خاورمیانه است. به عبارت دیگر، میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲، به‌مثابه خط‌و‌نشان کشیدن برای رقبای منطقه‌ای چون عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر و همچنان تلاشی برای یافتن جایگاه مناسب در موضوعات بین‌المللی است. از طرف دیگر، خیلی از کارشناسان باور دارند که برعکس، زوال قدرت قطر بعد همین رویداد آغاز می‌شود. در کل جام جهانی فوتبال یکی از متغیرهایی خواهد بود که آینده قطر و قدرت در خاورمیانه را تعیین خواهد کرد. بعد از پایان بازی‌ها، دیده خواهد شد که دهکده‌ای کوچک که پنجاه سال پیش جزیره‌ای متروک برای ماهی‌گیران بود، حالا می‌تواند به مرکز ثقیل قدرت در منطقه مبدل شود یا خیر؟ به هر صورت، قطری‌ها به این بسنده نخواهند و پس از بازی نهایی در ۱۸ دسامبر، هدف‌شان میزبانی بازی‌های المپیک ۲۰۳۶ خواهد بود و روی این هدف تمرکز خواهند کرد.