راه تشخیص فضایل از رذایل اخلاقی:

برای تشخیص فضایل از رذایل، ملاک بهتر آن است که بر تعارض‌زایی تکیه کنیم: هر تمنایی که در دل می‌جوشد و یا هر نعمتی که به چنگ می‌افتد و هر لذتی که کام را شیرین می‌کند و هر خُلقی که انسانی پنداشته می‌شود، اگر حصول آن مجال نزاع و مجادله با دیگران را فراختر می‌کند و شما را به خصومت بیشتر با خود و دیگران فرا می‌خواند رذیلت و مذموم است.
خواسته‌هایی که مجال بروز تزاحم را در این عالم بیشتر می‌کنند، خواسته‌هایی نامشروع و آنها که آتش این تخاصم را فرو می‌نشانند خواسته‌هایی مشروع اند. چه تزاحم و تخاصمِ درون باشد و چه برون.

انسان خود خوب می‌تواند بفهمد که دستیابی به خواسته‌ای جدال درونی او را بیشتر می‌کند یا از آن می‌کاهد، هرچند، گاه آن قدر به این جدال‌ها خو می‌کند که شاید نتواند افزوده شدن آن را احساس نماید.
علی‌ایّ‌حال محک فضیلت رخت بربستن تعارض از درون و از بیرون است.
هرآنچه که بر‌ این آتش نفت می‌ریزد و بر این شعله دود می‌افزاید، دوزخی است و هر آنچه که این آتش را به‌سوی خاموشی می‌برد و بر سردی آتش درون و بیرون می‌افزاید بهشتی است و باید مطلوب و مراد آدمیان واقع شود.

آیا دروغگویان بیشتر با هم می‌سازند یا راستگویان؟ قانعان یا حریصان؟ ستمگران یا عادلان و هلم جرا.

از این‌جا معلوم می‌شود انسان نباید پیوسته با نفس خود در جدال باشد که این تنها به مرحله‌ای از مراحل سلوک اختصاص دارد، نفس باید در جایی به اطمینان برسد و همه‌ی جدال‌ها در او فرو نشینند و شرر ‌های درون‌سوز در آن خاموش گردد.
انسان نباید تا آخر عمر وقتش را به نزاع و کشمکش بگذراند.
در نماز هم این‌طور است.
آدمی باید قبلاً بیگانگان را از درون خود رانده باشد تا به فراغ کامل با خدا سخن بگوید نه اینکه در حین نماز کلافه جدال با دشمنان خدا باشد.
آدمی باید از جدال با خود بگذرد و عبور کند و بعد از طی آن شخص باید چنان شود که هیچ دشمن درونی جرأت سرکشی نیابد. خودشناسی مدخل این بهشت امن و سلام است.

عبدالکریم سروش
اوصاف پارسایان