گسیختگی: بحران رسانه‌های مجازی اصلاح‌طلبان
محمد رهبری*
پس از انقلاب تلفن‌های هوشمند و با رشد و توسعه شبکههای اجتماعی مجازی، ماهیت کنش سیاسی دچار تحولات فراوانی شده است. این تحولات، امکانات جدید و بسیار پیچیده‌تری را در اختیار جریانات سیاسی و دولت‌ها، قرار داده است. این امکانات نه تنها در نوع کنشگری سیاسی، انتخاباتی و رسانه‌ای افراد و جریان‌های سیاسی تأثیر گذاشته، بلکه معنا و مفهوم برخی از مفاهیم سیاسی را نیز دستخوش تحول کرده است و ما امروز شاهد معنای جدیدی از «مشارکت سیاسی»، «اعتماد سیاسی»، «عضویت» و … هستیم.
در این میان، اصلاح‌طلبان، به عنوان یک جریان سیاسی که سال‌ها در عرصه رسانه توانمند بوده و فضای مجازی برای آن‌ها یک مزیّت نسبی محسوب می‌شد، نیاز به بازنگری در رویکردهای رسانه‌ای خود دارند. این جریان سیاسی با اتکا بر همین مزیت‌نسبی خود توانسته بود در انتخابات‌های گذشته پیروز از میدان خارج شود، اما داده‌کاوی‌ها نشان می‌دهد که حالا وضعیت آن‌ها در میان کاربران فضای مجازی در شرایط نسبتا بحرانی قرار دارد.
برخی از اصلاح‌طلبان تصور می‌کنند که این وضعیت به خاطر سرمایه‌گذاری رقبای سیاسی آن‌ها در داخل و اپوزوسیون در خارج است. اگرچه حملات این دو جریان سیاسی در داخل و خارج علیه اصلاح‌طلبان را یکی از عوامل بحران رسانه‌ای آن‌ها می‌توان عنوان کرد، اما اصل و ریشه مشکل را باید در داخل سیاست‌های رسانه‌ای اصلاح‌طلبان دید. برای آنکه وضعیت آن‌ها از این لحاظ روشن گردد، در سه شبکه اجتماعی توئیتر، تلگرام و اینستاگرام وضعیت آن‌ها در تابستان سال گذشته در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
· توئیتر: شبکه اجتماعی توئیتر یکی از شبکه‌هایی است که اصلاح‌طلبان تا چند سال پیش در آن وضعیت مناسبی داشتند. برخی پژوهشگران نشان داده‌اند که ۴۶ درصد از کاربران توئیتری به اصلاح‌طلبی گرایش دارند. اما داده‌کاوی‌ها نشان می‌دهد که این ۴۶درصد بروز و ظهور ندارند. به همین جهت دو هشتگی که حامیان این جریان سیاسی در تابستان ترند کردند با دو هشتگ از سمت حامیان جریان اصولگرایی مقایسه شد که نمودار آن به شرح زیر است:
در جدول فوق، دو هشتگ #نجات_نوشین و #مرضیه_امیری توسط اصلاح‌طلبان منتشر شد و هشتگ‌های #زیست_شبانه و #سوت_زنی توسط مخالفان دولت و اصلاح‌طلبان ترند شد. این جدول به خوبی گویای این است که چه به لحاظ تعداد توئیت و ریتوئیت، و چه به لحاظ تعداد کل لایک‌هایی که این توئیت‌ها داشته‌اند، وضعیت اصلاح‌طلبان بدتر از اصولگرایان است. مزیّت این آمار در آن است که به نوعی با بررسی وضعیت لایک‌ها، نقش ربات‌ها در این مقایسه کمرنگ کرده است.
· تلگرام: استفاده از شبکه اجتماعی تلگرام پس از فیلترینگ آن، روندی نسبتا کاهشی را پیدا کرد. با این حال نظرسنجی ایسپا در تیرماه گذشته نشان می‌دهد که همچنان ۴۲درصد از ایرانیان از تلگرام استفاده می‌کنند. از آنجایی که در کانال‌های تلگرامی فالوئر جعلی می‌تواند زیاد باشد، مقایسه میانگین بازدیدهای هر کانال می‌تواند شاخص مناسب‌تری برای ارزیابی هر کانال باشد. به همین جهت برخی از کانال‌های اصلاح‌طلبان، اصولگرایان و مخالفان نظام بر اساس این شاخص مورد ارزیابی قرار گرفتند که جدول آن به شرح زیر است:
نمودار فوق نیز به خوبی نشان می‌دهد که وضعیت کانال‌های اصلاح‌طلبان در مقایسه با رقبایشان از شرایط مناسبی برخوردار نیست و این رقبای آن‌ها هستند که صدایشان را به گوش کاربران تلگرامی می‌رسانند. لازم به توضیح است که میانگینن بازدیدها بر اساس میانگین مطالب این کانال‌ها در ماه‌های تیر و مرداد بدست آمده و تعداد اعضای این کانال‌ها نیز بر اساس تعداد اعضای آن‌ها در ماه شهریور ۹۸ است.
· اینستاگرام: اینستاگرام به عنوان شبکه اجتماعی که در آن عمدتا مطالب غیر سیاسی منتشر شده، تا سال‌های اخیر چندان مورد توجه نیروهای سیاسی نبوده است. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که به جز اصلاح‌طلبان، سایر گروه‌های سیاسی در یکسال اخیر توجه ویژه‌تری به آن داشته‌اند. به همین جهت با بررسی وضعیت ۵۰۰ صفحه پربازدید در اینستاگرام در سال گذشته و سال جاری و تغییر رتبه برخی از صفحات چهره‌های سیاسی، این موضوع بیشتر قابل فهم است. جدول زیر این تغییرات را نشان می‌دهد:
نتیجه‌گیری
یافته‌های ارائه شده در این گزارش نشان می‌دهد که وضعیت اصلاح‌طلبان در سه شبکه اجتماعی توئیتر، تلگرام و اینستاگرام در شرایط بحرانی است و اساسا صدای این جریان سیاسی به گوش مردم نمی‌رسد. به همین جهت تغییر سیاست رسانه‌ای اصلاح‌طلبان یک ضروت حیاتی است که برای بقای ایده اصلاح‌طلبی فوریت دارد. جریان اصلاحات حتی بهترین عملکرد خود را هم داشته باشد، در صورت ادامه سیاست‌های روش‌های منسوخ رسانه‌ای، محکوم به شکست است. در همین راستا، صرف ابراز عقاید و دیدگاه‌های چهره‌های اصلاح‌طلب در فضای مجازی، آنچنان که در گذشته موجب اقبال عمومی به آن‌ها شده بود، دیگر کارایی ندارد و لازم است برای رساندن صدای خود به جامعه از روش‌های روزآمدتری استفاده نماید.
*پژوهشگر شبکههای اجتماعی مجازی