زیروبم سیاست شبکهای در افغانستان
✍️ضیافت‌الله سعیدی
یادداشت: نسخه‌ی اصلی این متن در شماره‌ی ۴۲ ژورنال سروی آسیای میانه به نشر رسیده است. ضمنا، عنوان اصلی کتاب به انگلیسی Inside Afghanistan: Political Network, Informal Order and State Disruption است و عنوان به کار برده شده در این یادداشت، ترجمه‌ی غیررسمی‌ای نویسنده‌ی این متن است.
«از درون افغانستان؛ شبکه‌های سیاسی، نظم غیررسمی و برهم خوردن دولت» کتاب جدید دکتر تیمور شاران است که از سوی انتشارات راتلج در انگلستان به زبان انگلیسی به نشر رسیده است. این اثر در واقع نسخه‌ی بسط‌‌یافته‌ی کتاب «دولت شبکهای» نویسنده است که با شرح و تفصیل بیشتر به دولت، سیاست و حکومت‌داری در افغانستان می‌پردازد. کتاب در ده فصل و ۳۵۲ صفحه به نشر رسیده و در کنار تحلیل دکتر شاران، حاوی چشم‌دید‌های او نیز است.
کتاب با شرح تجربه‌ی شخصی‌ای درباره‌ی نظم غیررسمی شروع می‌شود و در یک مقدمه و نُه فصل به شرح و بررسی خاصیت شبکهای دولت در افغانستان می‌پردازد. فصل اول و دوم با تمرکز بر شبکه‌های سیاسی و حکومت‌داری شبکهای، چارچوب تئوریک کتاب را شرح می‌دهد. شاران معتقد است که «رویکرد شبکه‌ی سیاسی» به کار بسته شده در این کتاب چارچوب بهتری برای درک دولت و سیاست در افغانستان در مقایسه با نظریه‌هایی که بر نقش نخبگان و هویت تأکید می‌کنند، فراهم می‌کند. (صxvii ) تعریفی که او از شبکه‌های سیاسی در این کتاب بدست می‌دهد این است: «ساختارهای مشخص و دارای سلسله مراتبِ باز که اعضای آن در نظم غیررسمی و همواره قابل مذاکره‌ای، به منابع همدیگر برای نیل به اهداف سیاسی‌شان تکیه می‌کنند.» (ص ۴) مشخصات اصلی این شبکه‌ها، پراکندگی قدرت و اتوریته، همرسانی وسیع و سریع اطلاعات و سهولت در عضویت و خروج از شبکه است. (ص ۶-۵) فصل سوم تا پنجم به ظهور، تحکیم و توسعه‌ی شبکه‌های سیاسی در افغانستان می‌پردازد و ریشه‌های سیاست شبکهای را شرح می‌دهد؛ فصول بعدی شیوه‌ی عمل شبکه‌های سیاسی و استفاده‌ی آن‌ها از پارلمان، انتخابات، کمک‌های بین‌المللی و فساد را شرح می‌دهد. کتاب با بررسی «خروج نیروهای امریکایی و سقوط تماشایی» دولت جمهوری در افغانستان به پایان می‌رسد. (ص ۲۷۳)
یکی از اصلی‌ترین برجستگی‌های کتاب شرح دقیق ریشه‌های فساد در افغانستان است. دکتر شاران با مطالعه‌ی حوزه‌ای که کم‌تر مطالعه شده است -اقتصاد سیاسی تقسیم قدرت در افغانستان- نشان می‌دهد که توافق بن چگونه به تسخیر نهاد‌های دولت منتهی شد و این تسخیر چگونه به‌صورت لاینقطع ادامه یافت. (ص ۲۸۵) شرحی که دکتر شاران از فساد ارائه می‌کند، به این دلیل مهم است که ماهیت دولت در نظم غیررسمی افغانستان را به رسمیت می‌شناسد، چیزی که رویکردهای فن‌سالارانه و اداری رایج به فساد از فهم آن عاجز اند. به عبارت دیگر، فساد در افغانستان عمدتا ذیل چارچوب دولت ضعیف یا ناکام تحلیل شده است؛ اما تأکید شاران روی نهاد‌های غیررسمی‌ای مثل واسطه (صxiv ) نغز و روشنگر است.
برعلاوه، فاصله‌گیری شاران از گفتمان صرفا قومی در تحلیل‌های رایج آکادمیک از افغانستان نشان‌دهنده‌ی قوت کار او است. بسیاری از آثاری که اخیرا درباره‌ی افغانستان نوشته شده‌اند، آشکارا یا به تلویح، دولت و حکومت‌داری در افغانستان را از منظر منازعات قومی مطالعه می‌کنند. نمونه‌های برجسته‌ی این رویکرد، «واکاوی گفتمان رسمی شکل‌گیری دولت در افغانستان»، نوشته‌ی مجیب رحیمی، «دولت مدرن و هراس از کثرت‌گرایی در افغانستان»، نوشته‌ی عمر صدر و «هزارهها و دولت افغانستان؛ شورش، حذف و تقلا برای به رسمیت‌شناسی»، نوشته‌ی نعمت ابراهیمی اند.
ابراهیمی به‌عنوان مثال، بر «سلسله‌مراتب قومی در تقسیم قدرت سیاسی و کمک‌های خارجی» (ص ۲۴۲) که در نظم پس از ۲۰۰۱ در افغانستان شکل گرفت، انگشت می‌گذارد. رحیمی نیز تلاش‌های «نخبگان پشتون برای حفظ هویت پشتونی دولت پس از ۲۰۰۱» (ص ۲۴۱-۲۴۰) را برجسته می‌سازد. همین‌گونه، صدر بر تداوم سیاست همگون‌سازی پشتونی دولت تأکید می‌کند (ص. ۱۹۰). شاران اما سیاست قومی را ذیل سیاست شبکهای (ص ۹ و ۴۶) قرار می‌دهد و ابزاری‌سازی هویت‌های قومی را در کنار روابط ارباب-رعیتی، رانت‌خواری و ارعاب و تهدید، از جمله ابزای که شبکه‌های سیاسی به کار می‌‌بندند، می‌گذارد. (ص ۲۸۶) رویکرد شاران به او اجازه می‌هد تا از ارائه‌ی شرح تنگ‌نظرانه‌ی صرفا قومی عبور کند و نگاه کلان‌تری که اقتصاد سیاسی و سیاست غیررسمی را در هم می‌آمیزد، اختیار کند.
به‌صورت عجیبی، ضعف کار او هم در همین رویکرد تعبیه شده است. چارچوب تئوریک شاران ابزاری‌سازی هویت‌های قومی در افغانستان را ذیل سیاست شبکهای بررسی می‌کند اما نمونه‌های زیادی موجود است که این چارچوب از شرح دقیق آن عاجز است. به‌عنوان مثال، کتاب از امتناع نمایندگان پارلمان هزاره به یک نماینده‌ی پشتون، عبدالرب رسول سیاف، به‌رغم حمایت رهبر پارلمانی هزارهها از نامزد پشتون یاد می‌کند. شاران این واقعه را نمونه‌ای از «توانایی اعضا در خروج [از شبکه] هنگام ناهمخوانی منافع و نبود تضمین» (ص ۱۲۶) برای منافع‌شان می‌خواند، درحالی‌که تفسیر دیگری از این واقعه نیز می‌توان به‌دست داد: در این نمونه، منافع قومی بالاتر از منافع شخصی قرار دارد زیرا نامزد پشتون متهم به جرایم جنگی علیه هزارهها بود و رأی نمایندگان هزاره به چنین چهره‌ای می‌توانست اعتبارشان در میان هزارهها را زیر سؤال ببرد. نمونه‌‌ٰی دیگری که در کتاب از آن یاد نشده، امتناع ممتد نمایندگان پارلمان تاجیک و پشتون از رأی دادن به نامزدوزیر‌های هزاره و ازبیک در سال ۲۰۰۹ است. (مبشر، ۲۰۱۹) این واقعه که در آن نمایندگان پارلمان به‌صورت آشکارا بر اساس تعلقات قومی خود رأی دادند، نمونه‌ی برجسته‌ٰای است که چارچوب تئوریک شاران از شرح کامل آن ناتوان است. همین‌گونه، سیاست اشرف غنی مبتنی بر اختصاص دادن بی‌رویه‌ی مقام‌های سیاسی و نظامی به پشتون‌های غلجایی (بارفیلد، ۲۰۲۲، ۳۶۲) و ترکیب حلقه‌ی نزدیکان غنی -که تقریبا همه پشتون‌های غلجایی لوی ننگرهار بودند و ذکری از آن در کتاب نیز رفته است (ص ۱۶۲ و ۲۸۴)- بیانگر ارجحیت سیاست قومی بر سیاست شبکه‌ٰای در افغانستان است و در واقع مؤلفه‌های نظم قومی را به نمایش می‌گذارد تا نظم شبکهای. آنچه در بالا ذکر شد، نمونه‌های برجسته‌ای اند که چارچوب تئوریک دکتر شاران از شرح کامل آن عاجز است. در مجموع، نقدی که می‌توان بر این رویکرد وارد کرد این است: شرایطی که سیاست قومی بالاتر از سیاست شبکهای قرار می‌گیرد و نیز محدودیت‌های رویکرد شبکهای مشخص نیست؛ به همین دلیل مرز میان نظم قومی و نظم شبکهای واضح نیست و گاها درهم آمیخته می‌شود.
روی هم رفته اما، کتاب دکتر شاران تحلیل موشکافانه از دولت و حکومت‌داری در افغانستان است. نویسنده به عوض دوختن نظریه‌های آماده‌ی غربی به قامت افغانستان، ابزار‌های خودش را به‌صورت خلاقانه کنار هم گذاشته است تا دولت و حکومت‌داری در افغانستان را تحلیل کند. همین امر، جایگاه ویژه‌ای به کتاب در میان ادبیات موجود درباره‌ی افغانستان می‌بخشد.
منابع:
Barfield, T. J. 2022. Afghanistan: A Cultural and Political History, 2nd ed. Boston, MA: Princeton University Press.
Ibrahimi, N. 2017. The Hazaras and the Afghan State: Rebellion, Exclusion and the Struggle for Recognition, 1st ed. London, the United Kingdom: Hurst Publishers Co.Ltd.
Mobasher, M. B. 2019. Examining Ethnic Accommodation and Coalition-Building Under Alternative Forms of Government in Afghanistan. SSRN Electronic Journal. Volume 2.
Rahimi, M. R. 2017. State Formation in Afghanistan: A Theoretical and Political History, 1st ed. London, United Kingdom: Bloomsbury Publishing.
Sadr, O. 2021. Negotiating Cultural Diversity in Afghanistan 1st ed. India: Routledge.
Sharan, T. 2022. Inside Afghanistan: Political Networks, Informal Order, and State Disruption, 1st ed. London, the UK: Routledge.