امنیت زیست‌محیطی در افغانستان
چالش‌های زیست‌محیطی یکی از مهم‌ترین مسایل عصر ما هستند. تغییرات آب‌و‌هوا، فاجعه‌ها و بلایای طبیعی، انتشار بی‌رویه گازهای گل‌خانه‌ای، آلودهگی هوا، همه‌گیری‌ها، تخریب لایه اوزون و گرمایش سیاره زمین، همه و همه نه‌تنها که آسیب‌هایی را متوجه امنیت ما ساخته و آن را با تهدید مواجه کرده، بلکه بقای ما و دوام حیات روی زمین را نیز به خطر انداخته است. لیک سهم کشورها از میزان آسیب‌پذیری و تهدید یکسان نیست؛ یعنی به میزان آماده‌گی کشورها، توانمندی‌شان، موقعیت جغرافیایی‌شان و مدیریت بحران در آن‌ها تعلق دارد. هرچند هیچ جایی از کره زمین را نمی‌شود یافت که متاثر از تغییرات زیست‌محیطی نباشد، اما بعضی از کشورها نظیر افغانستان، بیشترین آسیب و ضربه را از ناحیه تغییرات اقلیمی خورده‌اند. در مورد چرایی مشکلات زیست‌محیطی در افغانستان، می‌توان گمانه‌هایی چون دوام جنگ و منازعه، آب‌و‌هوای خشک و بارش کم باران، سوءمدیریت، نبود زیرساخت‌ها، ناتوانی دولت در مهار و رسیده‌گی به مشکلات زیست‌محیطی، شکار گونه‌های نادر حیوانی و جنگل زدایی هارا مطرح کرد. با کاهش بارنده‌گی‌ها، کاهش آب های زیرزمینی و سطحی، افزایش آلودهگی هوا به‌ویژه در کلان‌شهرها، سیلاب‌ها، زلزله‌ها و حادثه‌هایی از این دست، زنگ خطر فاجعه زیست‌محیطی در افغانستان را به صدا درآورده است. به همین منظور، در این یادداشت تلاش می‌نماییم به امنیت زیست‌محیطی افغانستان پرداخته به این پرسش‌ها پاسخ دهیم: تغییرات آب و هوایی و محیط‌زیست چگونه امنیت مردم افغانستان را تهدید می‌کند؟ چه راه‌حل‌ها و چشم‌اندازهایی را می‌شود متصور شد؟
چیستی امنیت زیست‌محیطی
امنیت زیست‌محیطی دانشی نوبنیاد است که همزمان با برجسته شدن تغییرات آب‌و‌هوا در دوره پساجنگ سرد پدید آمد. در یک تعریف کلان‌نگر، این دانش از رابطه دوسویه میان زیست‌بوم، طبیعت و امنیت بحث می‌کند. امنیت زیست‌محیطی به بیانی، تعادل در طبیعت و نبود تهدید، نااطمینانی، اضطراب و آسیب و صدمه‌های ناشی از فاجعه‌های طبیعت می‌باشد که بقای انسان‌ها و موجودات زنده را تهدید می‌کند.
گونه‌شناسی تهدیدهای زیست‌محیطی
براساس ارزیابی‌های «شاخص جهانی خطرات آب‌و‌هوا»، افغانستان بیشترین ضربه و صدمه را از ناحیه تغییرات اقلیمی دیده است. در گزارشی که از سوی این نهاد به چاپ رسیده، آمده که افغانستان در میان ۱۰ کشوری که بیشترین آسیب‌پذیری را داشته، در جایگاه ششم قرار دارد. در ادامه به مهم‌ترین تهدیدهای زیست‌محیطی که امنیت مردم افغانستان را با چالش مواجه نموده است، می‌پردازیم.
۱ـ آلودهگی هوا
یکی از چالش‌های بسیار جدی که امنیت شهروندان کشور را در کلان‌شهرها به‌ویژه کابل با تهدید جدی مواجه کرده است، آلودگی هوا می‌باشد. براساس آخرین ارزیابی‌های شرکت سویسی «کیفیت هوا» کابل جایگاه ۱۴ از میان ۱۰۸ را دارا است، و جزء آلوده ترین شهرهای دنیا به حساب می‌آید. آلودهگی هوا امنیت جانی شهروندان کابل را تهدید می‌کند. ارزیابی می‌شود که سالانه حدود ۵۰۰۰ تن جان‌های‌شان را از اثر آلودهگی هوا از دست می‌دهند. این در حالی است که مردم افغانستان از نبود امکانات کافی و لازم بهداشتی نیز رنج می‌برند.
۲ـ کاهش بارنده‌گی
کم شدن میزان بارش‌ها بالای محیط زیست در افغانستان و به تبع آن به اقتصاد کشور اثرات منفی به‌جا گذاشته است. برمبنای گزارش بانک جهانی، میزان بارنده‌گی ۳۸۹ ملی‌متر در سال ۲۰۲۰ به ۲۱۷ ملی‌متر در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته و قلت بارنده‌گی سبب کم شدن سطح آب در کشور شده است. چون بخش بزرگی از اقتصاد کشور (حدود ۸۰ـ۶۰) مبتنی بر کشاورزی، آن‌هم از نوع سنتی می‌باشد. کاهش بارنده‌گی‌ها تنها منبع خوار و بار شمار زیادی از شهروندان کشور که مبتنی بر کشاورزی می‌باشد را به چالش کشیده است.
۳ـ فاجعه‌های طبیعی
در دو دهه اخیر، فاجعه‌هایی چون زلزله، سیلاب‌ها و رانش زمین قربانی زیادی از مردم افغانستان گرفته است. فاجعه‌هایی که نه‌تنها خسارات و تلفات انسانی به همراه داشته‌اند، بلکه خسارات مالی نیز در پی داشته‌اند. پیامد دیگری که این‌گونه فاجعه‌ها دارد، افزایش شمار بیجاشدهگان داخلی است. در شرایطی که رژیم طالبان توانایی مدیریت بحران و رسیده‌گی به آسیب‌دیده‌گان را ندارند، این‌گونه مهاجرت خطرات جانی را برای بیجاشدهگان به همراه دارد. عدم دسترسی آسیب‌دیدهه‌گان به آب آشامیدنی پاک و خدمات بهداشتی مشکلات دیگری هستند که حیات بیجاشدهگان را با خطر مواجه ساخته است.
۴ـ امنیت غذایی و آب پاک
مشکل دیگری که در حال وخیم شدن است، عدم تغذیه سالم و نبود آب آشامیدنی پاک است. از آن‌جایی که اقتصاد کشور متکی بر کمک‌های خارجی بود، کاهش و قطع کمک‌ها احتمال فاجعه را در زمستان جاری و سال آینده بالا برده است. براساس یک پژوهش، صرفاً ۱۰ درصد از شهروندان کابل، پایتخت کشور، به آب سالم دسترسی دارند؛ در حالی‌که در دیگر ولایات کشور شرایط به مراتب نگران‌کننده‌تر است. از طرف دیگر، چون حدود ۸۰ درصد از آب‌های سطحی به منظور آبیاری و برای کشاورزی استفاده می‌شوند و بخش بزرگی از جمعیت کشور مصروف کشاورزی و دامداری می‌باشد، تغییرات آب‌و‌هوایی اثرات منفی و مستقیمی بر معیشت مردم افغانستان دارد.
۵ـ جنگل‌زدایی‌های بی‌رویه
دوام جنگ و منازعه در چهار دهه اخیر به‌طور عام و دو دهه اخیر به طور خاص، سبب تخریب محیط زیست، اکوسیستم، پوشش گیاهی، مرگ و فرار گونه‌های نادر حیوانی شده است. این مسأله سبب برهم خوردن تنوع زیستی گونه‌های حیوانی شده است. یکی از منابع درآمد هرچند فرعی طالبان در دو دهه اخیر، فروش و قاچاق چوب به کشورهای همسایه به‌خصوص پاکستان بود. مسأله‌ای که سبب کاهش پوشش گیاهی و جنگل‌زدایی می‌شود.
از سوی دیگر، نزاع بر سر حاصلات درختان در مناطق جنگلی کشور میان طالبان، مشکل دیگری می‌باشد که محیط زیست را تهدید می‌کند. در آخرین مورد در سال گذشته میلادی، اختلاف میان جنگ‌جویان این گروه برای تقسیم محصولات جلغوزه سبب، آتش گرفتن درختان در منطقه نورگرام نورستان شد. نزاعی که سبب سوختن تعداد زیادی از درختان این منطقه شد. آتش گرفتن درختان نه‌تنها که گونه‌های حیوانی را متواری می‌کند، بلکه اکوسیستم و زیست‌بوم مردم آن مناطق را نیز متضرر می‌سازد.
راه‌حل‌های تهدیدات زیست‌محیطی کشور
ظاهراً می‌شود راه‌حل‌های ذیل را در رابطه به تهدیدات زیست‌محیطی در کشور مطرح کرد؛ بدان جهت که افغانستان بیشترین آسیب‌پذیری در رابطه با تغییرات اقلیمی را می‌بیند، این مساله ضرورت دیپلماسی فعال و آگاهانه را می‌طلبد، به هدف جذب توجه و کمک‌های جهانی. ایجاد برنامه‌های منظم و مداوم جهت جلوگیری از جنگل‌زدایی و محافظت از آن‌ها یکی از راه‌هایی است که می‌تواند جلو فاجعه اقلیمی را بگیرد. جنگل‌ها بی‌تردید عنصری موثر در هوای سالم است. حفاظت از پوشش‌های گیاهی، گونه‌های حیوانی و تنوع زیستی، کنترل و مدیریت درست آب‌های سطحی به منظور استفاده درست و بهینه برای کشاورزی، و فعال‌سازی دیپلماسی آب، برای جهت‌دهی سیاست‌های کشورهای همسایه که با آن‌ها آب‌های فرامرزی و مشترک داریم. پیشنهادهایی که تحقق آن از سوی رژیم طالبان خیلی خوش‌بینانه به نظر می‌رسد. مساله‌ای که چشم‌انداز ناروشن و تاریکی را برای مردم افغانستان رقم زده است.
نتیجه‌گیری
در این یادداشت نشان دادیم که تغییرات اقلیمی و فاجعه‌های طبیعی در کنار جنگ و ناامنی یکی از مواردی است که تهدیدی جدی علیه امنیت شهروندان افغانستان می‌باشد. تهدیدی که کمتر جدی گرفته شده است. تهدیدی که هزاران تن را قربانی کرده و همچنان قربانی می‌گیرد. نااطمینانی، اضطراب و دشواری‌های ناشی از تغییرات زیست‌محیطی، امنیت کشور را با خطر مواجه کرده است. در صورت عدم چاره‌جویی و اقدام فوری مسأله زیست‌محیطی در کشور، اوضاع بیشتر از پیش بحرانی خواهد شد و قربانی خواهد گرفت. گذار از مشکلات زیست‌محیطی متضمن برنامه‌ریزی دوام‌دار کوتاه و بلندمدت و مشارکت فعالانه و آگاهانه در قالب سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی امدادرسان و کشورهای کمک‌کننده می‌باشد؛ امری که رژیم طالبان به‌دلیل عدم مشروعیت و ناتوانی، قادر به انجام آن نخواهد بود. این مسأله چشم‌انداز ناروشنی را برای مردم کشور رقم زده است.