اتکا بر انرژی وارداتی؛ کابل در یک شبانهروز هفت ساعت برق نامنظم دارد
✍فهیم امین
افغانستان با داشتن منابع سرشار تولید انرژی، هنوز هم بر برق وارداتی متکی است. اوزبیکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ایران چهار کشوریاند که حدود ۷۵ درصد برق مورد نیاز افغانستان را تأمین میکنند. تنها ۲۵ درصد انرژی مورد نیاز کشور از بندهای برق و منابع دیگر داخلی به دست میآید. کشورهای صادرکننده برق در فصلهای تابستان و زمستان به دلیل رفع نیازهای داخلی، برق صادراتی به افغانستان را کاهش میدهند. با این حال، کابل و شمار زیادی از ولایتهای کشور در فصلهای گرما و سرما همواره با کمبود انرژی برق مواجه میشوند. شهروندان از نبود برق دوامدار شکایت دارند و شرکت برقرسانی برشنا را به کوتاهی در تنظیم برق متهم میکنند. آگاهان اقتصادی اما اتکای افغانستان از لحاظ انرژی برق بر کشورهای دیگر را کارساز نمیدانند و روی سرمایهگذاری و بهکارگیری منابع داخلی تأکید دارند.
امینالله، باشنده ناحیه ششم شهر کابل، میگوید: «در منطقه دارالامان از ساعت ۸:۰۰ صبح تا ساعت ۶:۰۰ شام برق نیست. شام برای یکونیم ساعت برق داشتیم، پس رفت. ساعت ۹:۰۰ شب برق آمد و تا ساعت یک شب بود، باز قطع شد.» او میافزاید که در جریان روز اصلاً مشخص نیست چه زمانی برق وصل یا قطع میشود.
مصطفی، باشنده ناحیه یازدهم شهر کابل، نیز از نبود برق منظم شکایت دارد. به گفته او، منطقه خیرخانه کابل در جریان یک شبانهروز کمتر از هشت ساعت برق دارد. او توضیح میدهد: «ساعت ۲:۰۰ پس از ظهر برق وصل میشود و تا ۶:۰۰ شام برق است. از ۶:۰۰ تا ۱:۰۰ شب برق قطع است. ساعت ۱:۰۰ شب برق میآید و تا نزدیکهای صبح است.» این باشنده کابل میافزاید: «پس از ساعت ۱:۰۰ شب به برق نیاز نداریم. بهتر است برق طوری تنظیم شود که از طرف شب در روشنی بتوانیم غذا بخوریم و نیازهای خود را برطرف کنیم.»
این در حالی است که در عصر کنونی برق یکی از نیازهای اساسی برای پیشبرد امور زندهگی روزمره به شمار میرود، اما طبق گزارش اداره «سیگار» حدود ۷۰ درصد شهروندان کشور به برق مطمین دسترسی ندارند. این شهروندان با استفاده از منابع مختلف نیازهای خود به انرژی برق را مرفوع میسازند. تأمین برق با استفاده از امکانات شخصی، برای شهروندان بهشدت هزینهبر است.
محمدطاهر، دکاندار در منطقه دهافغانان شهر کابل است. او در یکی از تهکویهای مارکیت آریانا مصروف فروش بوتهای لیلامی است. این دکاندار میگوید که دکان او در تاریکی واقع شده است و بدون برق هیچ مشتری حاضر نمیشود وارد دکانش شود. محمدطاهر توضیح میدهد که برای روشن ساختن دکانش، مجبور است از برق جنراتور استفاده کند. جنراتور کوچک او در سه ساعت یک لیتر تیل پترول به هزینه ۸۰ افغانی (۹۰ سنت امریکایی) نیاز دارد. او در نبود بازار فروش بهسختی میتواند مخارج خانواده و هزینه روشن نگهداشتن دکانش را فراهم کند. همانند محمدطاهر صدها دکاندار و کسبهکار دیگر در بازارهای پایتخت نیاز برق خود را با استفاده از جنراتورها برطرف میکنند.
گفتنی است که شهر کابل در حال حاضر حدود ۸۰۰ میگاوات برق در ساعت نیاز دارد، اما در فصل سرما در مواردی کمتر از ۲۵۰ میگاوات برق در ساعت دریافت میکند. کمتر از ۱۵۰ میگاوات برق از منابع داخلی و بقیه را از برق وارداتی تأمین میشود. شرکت برشنا این ۲۵۰ میگاوات برق را بهگونه نوبتی بالای خانههای رهایشی در پایتخت توزیع میکند. از همین رو، در جریان یک شبانهروز نقاط مختلف شهر از روشنایی برق بیبهره میمانند.
نهتنها کابل، بلکه بیشتر ولایت/استان های کشور با کمبود انرژی برق مواجهاند. در حال حاضر ترکمنستان، اوزبیکستان، تاجیکستان و ایران چهار کشوریاند که به افغانستان برق صادر میکنند. با کاهش میزان برق وارداتی و یا قطع کامل آن، بیشتر ولایتها به تاریکی فرو میروند. بهطور نمونه برق کابل و ۱۲ ولایت دیگر از انرژی وارداتی اوزبیکستان تأمین میشود. اوزبیکستان همهساله در فصل سرما و گرما میزان برق صادراتی به افغانستان را کاهش میدهد و این ۱۳ ولایت با مشکلات زیادی روبهرو میشوند؛ زیرا زندهگی باشندهگان با برق گره خورده است.
بهای برق وارداتی
افغانستان برای تأمین انرژی برق سالانه صدها میلیون دالر به کشورهای همسایه پرداخت میکند. براساس آمارهای ارایهشده از سوی شرکت برشنا، افغانستان حدود دو هزار میگاوات برق در ساعت نیاز دارد. ۷۵ درصد این برق از اوزبیکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و ایران وارد میشود و ۲۵ درصد دیگر آن از منابع داخلی تأمین میگردد.
برق وارداتی اوزبیکستان ولایتهای پروان، کاپیسا، پنجشیر و قسمتهایی از پایتخت را روشن میکند. همچنان حدود ۷۰ درصد برق مورد نیاز هرات از طریق خط انتقال برق وارداتی ایران تأمین میشود. مقدار اندکی از برق وارداتی اوزبیکستان نیز به هرات منتقل شده است. در ضمن برق وارداتی تاجیکستان به ولایتهای شمال توزیع میشود. برق وارداتی ترکمنستان در ولایتهای هرات، فاریاب و جوزجان به مصرف میرسد. ولایتهای جنوبی نیز از برق وارداتی اوزبیکستان، تاجیکستان و ترکمنستان استفاده میکنند.
هزینه انرژی وارداتی بهشدت سنگین است. افغانستان با نرخهای متفاوتی از کشورهای همسایه برق خریداری میکند. هرچند شرکت برشنا در این اواخر نرخ خرید برق وارداتی را همهگانی نساخته، اما براساس گزارش رسانههای تاجیکستانی، این کشور از هر کیلووات برق صادراتی به افغانستان ۴.۶۷ سنت امریکایی دریافت میکند. همچنان هر کیلووات برق وارداتی ترکمنستان به افغانستان حدود چهار سنت امریکایی تمام میشود. گرانترین برق اما از کشور ایران وارد افغانستان میشود. براساس گزارشها، ایران در بدل هر کیلووات برق حدود هشت سنت امریکایی از افغانستان دریافت میکند. با این حال، افغانستان سالانه بین ۲۸۰ تا ۳۰۰ میلیون دالر را صرف خرید برق از کشورهای همسایه میکند.
شبکه ملی برقرسانی و توزیع برق افغانستان (برشنا) در دو دهه گذشته با کمکهای هنگفت جامعه جهانی ایجاد شده است و اجازه میدهد تا برق تامینشده از منابع داخلی و خارجی در کشور توزیع شود. بخش عمده شبکه ملی برق افغانستان را شبکه تامین و انتقال برق از شمال به مرکز تشکیل میدهد. این شبکه، برق وارداتی کشورهای اوزبیکستان و تاجیکستان را به مرکز کشور و ولایات جنوبی انتقال میدهد. شبکه ملی توزیع برق افغانستان متشکل از صدها دکل یا پایه فلزی است که بعد از عبور از گذرگاه سالنگ، به شهر کابل وصل میشود.
امکانات تولید انرژی برق در افغانستان
افغانستان یکی از کشورهای سرشار از منابع طبیعی برای تولید برق است. دریای هیرمند در هلمند، دریای آمو در شمال، دریای هریرود در شمالغرب و دریای پنجشیر را میتوان از منابع مهم تولید برق آبی برشمرد. آگاهان اقتصادی میگویند که ضعف مدیریتی، نسپردن کار به اهلش، مداخلههای سیاسی کشورهای همسایه و از همه مهمتر ناامنی سبب شده که افغانستان نتواند بندهای برق را تأسیس کند و به پایه اکمال برساند.
ظاهر بهزاد، آگاه مسایل اقتصادی، روی خودبسندهگی افغانستان از انرژی برق تأکید میکند و توضیح میدهد که افغانستان منابع کافی طبیعی در اختیار دارد تا برق مورد نیاز شهروندان و کارخانههای صنعتی را تأمین کند. آقای بهزاد به روزنامه ۸صبح میگوید: «در مساله برق وارداتی باید خاطرنشان ساخت که برق وارداتی یک چیز گرهگشا نیست؛ زیرا کشورهای صادرکننده در فصلهای مختلف سال با کمبود انرژی برای رفع نیازهای داخلی خود مواجه میشوند و از این رو، از ولتاژ برق صادراتی به افغانستان کاسته و بالای شبکه ملی برق خود اضافه میکنند. از لحاظ دیگر کشورهای همسایه گاهی مساله برق را به اوضاع و مناسبات با دولت کابل ربط میدهند و با ایجاد اندکترین تنش با دولت کابل، از برق بهعنوان ابزار فشار سیاسی استفاده میکنند.»
از سوی دیگر، نجیبآقا فهیم، وزیر پیشین دولت در امور رسیدهگی به حوادث طبیعی که یک رشته تحقیقات اختصاصی را در رابطه به آب، حقوق رودخانههای مشترک و نقش آب در روابط خارجی افغانستان انجام داده، به این باور است که رفع نیاز افغانستان به انرژی برق مستلزم دوراندیشی و اراده مستحکم سیاسی است. نجیبآقا فهیم میگوید که بر اساس بررسیهای سالهای اخیر، افغانستان ظرفیت تولید ۳۱۰ هزار میگاوات برق از منابع مختلف را دارد. او میگوید که طبق این بررسیها، افغانستان تنها با استفاده از دریاها میتواند حدود ۲۳ هزار میگاوات برق آبی تولید کند. او توضیح میدهد که کشور حدود ۳۰۰ روز آفتابی دارد و انرژی آفتاب میتواند یک منبع مطمین و پایدار دیگر برای تأمین برق باشد. آقای فهیم به بادهای موسمی در ولایتهای غربی و جنوبغربی کشور نیز اشاره میکند که یک منبع خوبی برای تولید برق است. این در حالی است که مناطق غربی کشور بهویژه ولایت هرات همهساله گواه وزش بادهای ۱۲۰ روزه در فصل گرما است.
دولتهای پیشین اما با وجود این منابع سرشار طبیعی، در احداث بندهای برق و ذخیره برق آفتابی و بادی ناکام بودهاند. وزیر پیشین دولت در امور رسیدهگی به حوادث اما وضاحت میدهد که در ۱۰ سال پسین تأمین انرژی برق یکی از اولویتهای دولتهای وقت بوده، اما چیزی که مانع تحقق پروژههای زیربنایی در کشور میشد، ناامنی و خرابکاریهایی بود که طالبان عامل آن بودند.
او خاطرنشان میسازد: «به دلیل همین ناامنیها و خرابکاریهای طالبان بندهای کجکی، کمالخان و سلما نیمهکاره باقی ماندند و بند پاشدان به جایی نرسید. پروژههای انتقال انرژی و ساخت بندها در مناطق مختلف افغانستان بهویژه در پکتیکا، لغمان و کنر به دلایل ناامنی به بهرهبرداری نرسیدند و نیمهکاره باقی ماندند.»
مسوولان اداره تنظیم امور انرژی کشور حدود یک سال پیش از سقوط افغانستان به دست طالبان گفته بودند که ظرفیت کنونی تولید برق در کشور بنا بر محدودیتها بین ۳۸۰ تا ۴۰۰ میگاوات است. همچنان نیاز کنونی برق در کشور حدود دو هزار میگاوات در ساعت تخمین شده است.
مسوولان اداره تنظیم امور انرژی کشور در حالی نیاز شهروندان و پارکهای صنعتی کشور را حدود دو هزار میگاوات برق تخمین کردهاند که تنها یک قسمت محدود از شهرها و ولسوالیها به برق دسترسی دارند. بخشهای مختلف کشور بهویژه روستاها در جریان چندین دهه گذشته به برق وصل نشدهاند. اداره بازرس ویژه امریکا در امور بازسازی افغانستان (سیگار) در ماه حمل ۱۴۰۰ خورشیدی گزارش داده است که تنها ۳۰ درصد جمعیت افغانستان به برق دسترسی دارند. سیگار در این گزارش دسترسی محدود به شبکه برق قابل اعتماد را عامل کندی رشد اقتصادی افغانستان عنوان کرده است.