۲۱ سال پس از ۱۱ سپتامبر؛ آمریکا به نقطه صفر برگشت و دستاوردهای افغانستان بر باد رفت
۲۱ سال پیش از امروز رویداد تکان‌دهنده‌ای در ایالات متحده امریکا اتفاق افتاد. رویدادی که نقطه عطف در روابط امریکا و افغانستان شمرده می‌شود. حمله هوایی ۱۱ سپتامر ۲۰۰۱ به رهبری اسامه بن لادن، رهبر پیشین شبکه القاعده، در ایالت نیویارک امریکا صورت گرفت. در این رویداد چهار هواپیمای ربوده شده توسط افراد وابسته به شبکه القاعده در نقاط مختلف سه شهر بزرگ امریکا قصداً تصادم کردند. دو هواپیما برج‌های دوگانه مرکز جهانی تجارت در شهر نیویارک را هدف قرار دادند. هواپیمای سوم در کنار ساختمان پنتاگون تصادم کرد و هواپیمای چهارم در ایالت پنسیلوانیا سرنگون شد. در نتیجه این حادثه ۲ هزار و ۹۷۷ شهروند امریکایی کشته شدند و شمار دیگری زخمی شدند.
این رویداد پای امریکا را به افغانستان کشاند و کابل پس از این حادثه با حضور جامعه جهانی صاحب نظام سیاسی مبتنی بر اراده مردم شد، انتخابات و مردم‌سالاری را تجربه کرد و به دستاوردهای مهم در راستای توسعه و حکومت‌داری نایل آمد؛ اما با خروج امریکا در ماه اسد سال گذشته از افغانستان همه این دستاوردها به دست طالبان افتاد و در خطر نابودی کامل قرار گرفت.
جورج بوش، رییس‌جمهور پیشین ایالات متحده، دستکم یک ماه پس از حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، دستور عملیات تهاجمی به افغانستان را صادر کرد. این عملیات توسط ایتلاف جهانی برای نابودی شبکه القاعده و گروه طالبان به عنوان حامی اسامه بن لادن به پیش برده شد؛ اما پس از ۲۱ سال، طالبان بار دیگر به قدرت رسیدند و از رهبر القاعده در قلب کابل، میزبانی کردند.
کشته‌شدن ظواهری، رهبر القاعده، در ۱۰ اسد سال روان خورشیدی در پی حمله هواپیمای بی‌سرنشین امریکا در کابل، نشان داد که این دو گروه از هم پیوند ناگسستنی دارند. هم‌سویی این دو گروه، نگرانی‌هایی را در سطح جهان از قدرت‌گیری دوباره القاعده و انجام حمله تروریستی، شبیه حمله ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، برانگیخته است. در حالی که ایالات متحده امریکا اسامه بن لادن، رهبر پیشین و بنیان‌گذار شبکه القاعده را در سال ۲۰۱۱ میلادی در یک عملیات ویژه در پاکستان کشت.
این همه در حالی است که خروج نیروهای نظامی امریکا از افغانستان و واگذاری خاک افغانستان به دست طالبان، انتقادهای زیادی را در سطح بین‌المللی مطرح ساخته است. دونالد ترامپ، رییس‌جمهور پیشین امریکا، روز جمعه، ۱۸ سنبله/شهریور، در مصاحبه‌ای با تلویزیون «ان‌دی‌تی‌وی» هند از دولت جو بایدن به‌خاطر خروج نیروهای ایالات متحده از افغانستان به‌شدت انتقاد کرده است. او در این مصاحبه گفته است که امریکا پس از خروج از این کشور باید پایگاه هوایی بگرام را حفظ می‌کرد.
پیش از این نیز شمار زیادی از سیاست‌مداران، نظامیان پیشین و سناتوران امریکایی خروج از افغانستان را یک اشتباه بزرگ برای امریکا و دولت بایدن خوانده‌اند. جنرال مارک میلی، رییس ستاد مشترک ارتش ایالات متحده امریکا، در خزان سال گذشته در کنگره ملی امریکا پیامد خروج از افغانستان را «ناکامی استراتژیک» خواند و گفت: «پیامدهای چنین جنگی، ناکامی استراتژیک است. دشمن در کابل بر سر قدرت است، هیچ راه دیگری برای بیان آن وجود ندارد.»
اما رییس‌جمهور کنونی ایالات متحده امریکا، عملیات خروج را به عنوان یک «موفقیت فوق‌العاده» توصیف کرده و گفته است که او فشار بر تهدیدات تروریستی را در افغانستان بدون حفظ هزاران سرباز در معرض خطر افزایش داده است.
با این همه، حفظ ارزش‌های قانون اساسی، دست‌آوردهای مشترک مردم افغانستان و جامعه بین‌المللی، نظام سیاسی مبتنی بر اراده مردم، رعایت ارزش‌های حقوق بشری، آزادی بیان و انتخابات، دست‌آوردهای بزرگ دو دهه گذشته است که بدون رعایت آن‌ها کشور در انزوای سیاسی و اقتصادی قرار خواهد گرفت. یک‌ساله‌گی سلطه طالبان نیز نشان داد که افغانستان بدون این دستاوردها، تافته‌ای جدا بافته از جامعه بین‌المللی محسوب می‌شود.
دستاوردهای پس از ۲۰۰۱ افغانستان
افغانستان پس از شکست حاکمیت پنج‌ساله طالبان و حضور پررنگ جامعه‌جهانی از سال ۲۰۰۱ به بعد، شاهد دستاوردهای مهم در عرصه‌های مختلف توسعه زیربناها، بازسازی و قانون‌گذاری بوده است. افغانستان در این سال‌ها صاحب قانون اساسی شد که در آن دموکراسی، حقوق فردی، انتخابات و رعایت اعلامیه جهانی حقوق بشر تسجیل یافته بود. برابری حقوق زنان و مردان در برابر قانون یکی از برجسته‌ترین نقاط مثبت این قانون در دو دهه گذشته به حساب می‌رود. پس از قانون اساسی، قوانین وضعی نیز از دستاوردهای مهم این دوره شمرده می‌شود. به گونه‌ای که از سال ۱۳۸۱ الی ۱۴۰۰ یک هزار و ۶۰۰ سند تقنینی طی مراحل و در جریده رسمی نشر شد.
حقوق زنان
حق آموزش، تحصیل و کار، از حقوق بنیادین است که زنان پس از ۲۰۰۱ به آن‌ها دست یافتند. هزاران دختر و زن در نهادهای آموزشی، علمی و دولتی شامل شدند و ۲۷ درصد کرسی‌های مجلس نماینده‌گان را زنان تشکیل می‌داد. زنان به‌عنوان وزیر، وکیل در سطوح مختلف رهبری شمولیت داشتند. نقش معنادار در رسانه‌ها ایفا می‌کردند و در مناسبات قدرت و سیاست در کشور حضور پررنگ داشتند. میلیون‌ها دختر از حق آموزش بهره‌مند شدند و به عنوان قاضی و دادستان تقرر حاصل کردند.
برگزاری انتخابات‌ها
پس از حضور جامعه جهانی در دو دهه گذشته، چهار دوره انتخابات ریاست‌جمهوری و سه دوره انتخابات پارلمانی و انتخابات شوراهای ولایتی در کشور برگزار شد و مردم عملاً در تعیین سرنوشت آینده خود سهیم بودند. هرچند این انتخابات‌ها پیوسته با تقلب و چالش‌های گسترده مواجه بود، اما به گفته آگاهان امور سیاسی، برای جامعه افغانستان می‌توانست برای گذار به دموکراسی واقعی کمک کند و مشق در راستای مردم‌سالاری شمرده شود.
آزادی بیان و رسانه‌ها
آزادی بیان و رسانه‌ها از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین دستاوردهای دو دهه گذشته به‌حساب می‌رود که نهادهای داخلی و بین‌المللی از این امر به عنوان دستاورد بنیادین در ۲۰ سال دولت به حمایت جامعه‌جهانی یاد می‌کنند. پیش از این فدراسیون بین‌المللی خبرنگاران گفته بود که ۶۲۰ رسانه در افغانستان فعال بوده است که در یک‌ساله‌گی سلطه طالبان بیش از ۳۰۰ رسانه بسته شده‌اند.
با این حال سازمان گزارشگران بدون مرز در ماه ثور سال جاری گفته است که افغانستان در رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها ۳۴ پله سقوط کرده است. این سازمان همچنان گفته که سقوط افغانستان به دست طالبان، دورنمای رسانه‌های افغانستان را تغییر داده است.
تقویت نهادهای تحصیلی دولتی و خصوصی
تقویت و رشد نهادهای تحصیلی و خصوصی، در دو دهه گذشه رشد بی‌پیشنیه داشته است. هزاران دانشجو و استاد از دانشگاه‌های مختلف کشور در خارج از افغانستان برای ادامه تحصیل و کسب تجارب جدید فرستاده شدند. نهادهای علمی و تحصیلی خصوصی در کشور رشد چشم‌گیری داشتند. قبل از سلطه طالبان بیش از ۴۰۰ هزار تن دانشجو در ۳۹ نهاد تحصیلی دولتی و ۱۴۰ نهاد تحصیلی خصوصی مصروف تحصیل بودند.
رشد اقتصادی و توسعه زیربناها
افغانستان پس از سال ۲۰۰۱ اقتصاد خود را از نو بنیاد نهاد. در ۲۰ سال گذشته میلیاردها دالر کمک جامعه جهانی برای بازسازی و تقویت نهادهای دولتی و سیستم‌سازی در این کشور هزینه شد. به‌رغم فساد گسترده و حیف‌ومیل این کمک‌ها، پیشرفت‌های چشم‌گیری در رشد اقتصادی، توسعه زیربناها و ایجاد بندهای برق، آب‌گردان و تولید انرژی آفتابی به میان آمده است. بند سلما، بند کمال‌خان و کجکی از سدهای بزرگ افغانستان استند که کار آن در ۲۰ سال گذشته تکمیل شده بود.
نیروهای مسلح و دفاعی
یکی از مهم‌ترین دستاوردها ایجاد نهادهای دفاعی، امنیتی و استخباراتی افغانستان بود که دوشادوش نیروهای جامعه جهانی به رهبری ایالات متحده در مبارزه با تروریسم نقش ارزنده ایفا می‌کردند. بیش از ۳۵۰ هزار نیروی مجهز هوایی و زمینی که با کمک امریکا و ناتو آموزش دیده و مسلح شده بودند، قربانی‌های بی‌شماری در امر مبارزه با هراس‌افگنی و دشمنان صلح جهانی دادند.
در دهم حوت سال ۱۳۹۸ موافقت‌نامه صلح میان ایالات متحدۀ امریکا و طالبان امضا شد که براساس آن تمام نیروهای خارجی تا ماه می سال ۲۰۲۱ افغانستان را ترک می‌کردند. پس از آن جو بایدن، رییس‌جمهور امریکا ۱۱ سپتامبر، ۲۰۲۱ را به عنوان مهلت نهایی خروج امریکا از افغانستان اعلام کرد؛ اما به تاریخ دوم جولای نظامیان امریکایی پایگاه بگرام، بزرگ‌ترین مرکز سوق و اداره قوای خارجی را شب‌هنگام ترک کردند و به طولانی‌ترین جنگ در تاریخ امریکا با کشته شدن بیش از ۲ هزار و ۴۶۰ نظامی و زخمی شدن نزدیک به ۲۱ هزار سرباز نقطه پایان گذاشتند.
در کنار کشته‌های نیروهای امریکایی در طول دو دهه گذشته در افغانستان، براساس آمار سازمان موسوم به شمارش تلفات ایتلاف در عراق، تخمین می‌شود که ۶۶ الی ۶۹ هزار عضو ارتش و پولیس افغانستان در جنگ بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ جان باخته باشند.
ایالات متحده در ماه حوت سال ۱۳۹۸ خورشیدی در دوحه پایتخت قطر، توافق‌نامه‌ای را با طالبان امضا کرد. بر مبنای این توافق‌نامه ایالات متحده، تعهد کرده بود که از افغانستان خارج می‌شود و طالبان متعهد شده بودند که با القاعده و سایر گروه‌های تروریستی روابط‌شان را قطع می‌کنند. اما با کشته شدن ایمن الظواهری، رهبر شبکه القاعده در قلب کابل، این مساله آشکار شد که این دو گروه هنوز هم روابط تنگاتنگ دارند.
افغانستان پس از تسلطه طالبان و خروج ایالات متحده براساس ادعای جبهه مقاومت ملی به پناهگاه امن تروریستان بین‌المللی تبدیل شده است. زنان از حوزه عمومی حذف گردیده‌‌اند، حق آموزش، از دختران گرفته شده و در یک‌سال گذشته زنان نتوانسته‌اند به وظایف‌شان برگردند.
از ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۱ تا ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۲
در یک سال سلطه طالبان بر افغانستان حملات خون‌بار داعش افزایش یافته است. براساس گزارش دیده‌بان حقوق بشر، داعش در یک سال مسوولیت ۱۳ حمله انتحاری را بر عهده گرفته است که در نتیجه آن حدود ۷۰۰ شهروند افغانستان جان باخته‌اند. علاوه بر داعش، ایمن الظواهری، رهبر شبکه القاعده و ابوحسن حامد، از اعضای برجسته این گروه در کابل کشته شده‌اند. داعش همچنان مسوولیت سه حمله موشکی بر خاک اوزبیکستان و یک حمله بر تاجیکستان را از خاک افغانستان بر عهده گرفته است.
در این مدت حقوق شهروندان، آزادی‌های مدنی و سیاسی سلب شده است. زنان و دختران از حق آموزش، کار و حضور در حوزه عمومی محروم شده‌اند و با ممنوعیت‌های گسترده‌ای مواجه می‌شوند. در برابر طالبان عملاً مقاومت مسلحانه در حال گسترش است و جغرافیای جنگ هر روز گسترده‌تر می‌شود.
سازمان حفاظت از کودکان (Save the children) گفته است که همزمان با بسته ماندن مکتب‌های متوسطه و لیسه دخترانه، حدود ۸۰ درصد از دانش‌آموزان دختر در این کشور از آموزش محروم شده‌اند. این نهاد افزوده است که از میان ۱.۱ میلیون دانش‌آموز دختر، ۸۵۰ هزار تن آنان در حال حاضر به مکتب نمی‌روند. با این حال یونیسف گفته است که ممنوعیت تحصیل برای دختران در دوره ثانوی دستکم ۵۰۰ میلیون دالر به اقتصاد افغانستان آسیب زده است. به گفته این نهاد، اگر ۳ میلیون دختر دوره متوسطه و عالی را تکمیل کنند، حداقل ۵ میلیاد دالر در آینده به اقتصاد افغانستان سود می‌رسانند.
بحران اقتصادی، بحران فقر و گرسنه‌گی و بحران سیاسی به شدت افغانستان را تهدید می‌کند و خطر افزایش تروریسم و جذب جوانان به گروه‌های هراس‌افگن خارجی و داخلی بیشتر شده است. چندی قبل مارتن گرفتس، مسوول کمک‌های بشردوستانه سازمان ملل متحد، گفته بود که ۱۹ میلیون تن در افغانستان با گرسنه‌گی حاد مواجه هستند. او افزوده بود که از این میان دستکم ۶.۶ میلیون تن آنان به کمک‌های فوری نیاز دارند.
با این همه، جو بایدن، رییس‌جمهور ایالات متحده امریکا، روز یک‌شنبه، ۱۱ سپتامبر، در مراسم یادبود از قربانیان حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ گفته است که تهدید تروریسم در ۲۱ سال گذشته در سراسر جهان گسترش یافته است. او تاکید کرده که راه‌های بهتری برای مبارزه با تروریسم نسبت به استقرار نظامی بی‌پایان و جنگ وجود دارد. جو بایدن، رییس‌جمهور امریکا گفته که کشورش فعالیت‌های تروریستان را همچنان زیر نظر دارد و این افراد در هر جایی که یافت شوند، بدون تردید برای دفاع از امریکا مورد هدف قرار خواهند گرفت.بایدن این سخنان را به مناسبت یادبود از بیست‌ویکمین سالروز قربانیان حملات ۱۱ سپتامبر که در پنتاگون، مقر وزارت دفاع امریکا، برگزار شده بود، بیان کرد. او در سخنانش تأکید کرد که عاملان این حملات را تا «دروازه‌های جهنم» دنبال می‌کند تا مطمین شود که این افراد نمی‌توانند [به فعالیت‌شان] ادامه بدهند. رییس‌جمهور ایالات متحده امریکا همچنان اضافه کرده است که تعهد دولتش برای جلوگیری از حمله به ایالات متحده «بی‌پایان» است و آژانس‌های امنیتی آن کشور نمی‌گذارند که امریکا بار دیگر از نقطه‌ای در دنیا تهدید شود.این همه در حالی است که خروج عجولانه امریکا از افغانستان انتقادهای هردو حزب حاکم در امریکا را برانگیخته است. پیش از این نیز مقامات نظامی و اطلاعاتی هشدار داده بودند که خروج کامل ایالات متحده از افغانستان می‌تواند به القاعده و داعش اجازه دهد تا تقویت شوند و در نهایت امریکا را مورد هدف قرار دهند.