رد پای یهودیان هرات
نگاه نو_ هراتیان به آنان «موسایی» می‌گفتند. دین‌شان یکی نبود اما با مسلمانان نشست‌وبرخاست داشتند و به خانه‌های‌شان رفت‌وآمد می‌کردند. در آن زمان درخت افراطگرایی دینی در کشور مانند امروز ریشه ندوانده بود. یهودیان در کنیسه‌ها و مسلمانان در مسجدها دعا و نیایش می‌کردند.
با گذشت ۴۰ سال از کوچ گروهی یهودیان از هرات، هنوز هم نشانه‌های حضور و حتا عبادت‌گاه‌های‌شان در این ولایت پا برجا است. کنیسه «یوحا» یا «یوآو» در شهر قدیم هرات حلقه‌ای از زنجیر بناهای یهودیان در این شهر باستانی است.
در هرات چهار عبادت‌گاه از یهودیان به یادگار مانده است.؛ کنیسه‌های «یوحا، گل کیا، شمایل و ملا عاشور.» شواهد نشان می‌دهد که یکی از آن‌ها بازسازی شده، دو کنیسه تبدیل به مسجد و مکتب شده اما از یکی دیگر مخروبه‌ای بیش باقی نمانده است. بقاصیای قبرستان یهودیان هم در نزدیکی یکی از زیارت‌گاه‌های مسلمانان هرات جای خوش کرده است.
رشد افکار تندروانه در هرات که با بافت سفت‌وسخت سنتی همراه است، سبب نگرانی مسوولان شده است. ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات از زیر تهدید بودن کنیسه‌ی «یوحا» خبر می‌دهد.
کنیسه یوحا، اسیر افکار تندروانه
برای دیدن آثار به‌جا مانده از زنده‌گی یهودیان، به شهر قدیم هرات، جایی در مرکز شهر کنونی رفتم؛ بخشی از شهر که رنگ و بوی روزگار گذشته هنوز در قامت نیمه‌جان ساختمان‌های قدیمی‌اش موج می‌زند.
کوچه‌ی «مرغ‌فروشی» در مرکز شهر قدیم هرات، کنیسه‌ی «گل‌کیا» را در خود جای داده است. عبادت‌گاهی که حالا با کاشی‌های فیروزه‌‌ای هرات بر فراز درب ورودی آن، «مکتب هریوا» نام‌گذاری شده و در عوض نجوای عبادت یهودیان، صدای دانش‌آموزان در اتاق‌های قدیمی آن طنین‌انداز است.
مکانی با چند ایوان، ستون و اتاق‌های بزرگ؛ چند کوچه آن طرف‌تر از کنیسه‌ی «گل کیا»، عبادت‌گاه «یوحا» یا «یوآو» با نقش و نگاری متفاوت از خانه‌های اطراف، خودش را به عابران نشان می‌دهد. به سراغش رفتم.
صحن نسبتاً کوچک کنیسه حال روبه‌راهی ندارد. از خس‌وخاشاک انباشته شده در آن پیدا است که مدت‌ها کسی در آن قدم نزده است.
وارد بخش اصلی کنیسه می‌شوم. بر دیوارها و سقف‌های دایره‌ای شکل آن شکاف‌هایی به چشم می‌خورَد که میان نقش و نگارهای ظریف و فوق‌العاده چشم‌نوازش جدایی انداخته است و حکایت از زخم روزگار دارد. هر چند این بنا در سال ۱۳۹۶ خورشیدی توسط وزارت اطلاعات و فرهنگ بازسازی شد.
زیر صحن اصلی کنیسه، پلکانی قرار دارد که منتهی به حمام کنیسه می‌شود. جایی که بر اساس آیین یهودیان، هر یهودی پس از معامله و معاشرت با غیر یهودی، هنگامی که وارد کنیسه می‌شد، باید در آن غسل انجام می‌داد. کنیسه هم‌چنان چند اتاقک کوچک، نمور و تاریک را هم در بخش‌هایی از خود حفظ کرده که برای برگزاری آیین دین یهودیان انجام می‌شد.
سه محافظ برای ۷۸۰ آبده تاریخی
هرات با داشتن بیش از ۷۸۰ آبده‌ی باستانی، از شهرهای باستانی افغانستان و منطقه به شمار می‌رود. در کنار کنیسه‌های متعدد یهودیان، آبده‌های تاریخی دیگری هم در گوشه و کنار این ولایت جای دارد. با این وصف اما ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات نگران تهدید گروه‌های افراطی است.
زلمی صفا، مدیر حفظ و ترمیم آبده‌های تاریخی ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات می‌گوید که خطر رشد افراطگرایی دینی و افزایش فعالیت گروه‌های تندرو در این ولایت آثار تاریخی باقی‌مانده از یهودیان به ویژه عبادت‌گاه‌های آنان را تهدید می‌کند.
به باور او باید به گروه‌های تندرو دینی فهمانده شود که این آبده‌ها به لحاظ تاریخی اهمیت دارد و جنبه دینی ندارد.
آقای صفا می‌افزاید در هرات بیش از ۷۸۰ آبده تاریخی و باستانی وجود دارد که ۲۰۷ آبده تا کنون شناسایی شده اما برای حفاظت از آن‌ها تنها سه محافظ وجود دارد.
از جانب دیگر اما سید‌محمد شیرزادی، رییس ارشاد، حج و اوقاف هرات در گفت‌وگو با روزنامه‌ی ۸صبح تهدید گروه‌های افراطی دینی برای تخریب بناهای باقی‌مانده از یهودیان را رد می‌کند. به گفته‌ی وی غاصبان زمین و زورمندان محلی خطر اصلی برای آسیب رساندن به آبده‌های تاریخی هستند.
مسلمان و یهودی در کنار هم
بنا بر روایت‌های تاریخی نزدیک به یک‌هزار سال پیش یهودیان در بخش‌هایی از ولایت غور ساکن بودند. تاریخ نشان می‌دهد که حدود ۳۰۰ سال قبل پس آن‌که نادرشاه افشار، پادشاه وقت ایران یهودیان وقت ایران را زیر فشار گرفت و عرصه زنده‌گی را بر آن‌ها تنگ کرد، آنان به هرات پناه آوردند.
عبدالغنی خسروی، استاد دانشگاه و فعال فرهنگی در هرات می‌گوید که یهودیان در هرات زنده‌گی مسالمت‌آمیزی داشتند و در کنار مسلمانان تجارت می‌کردند. وی می‌افزاید که در آن زمان، هرات آغوش خود را برای پذیرش بیش از ۳۰۰ خانواده‌ی یهودی باز کرده بود و آن‌ها شناس‌نامه‌ی تابعیت افغانستان را داشتند.
آقای خسروی اضافه می‌کند که در پی تاسیس کشور اسراییل و آغاز جنگ‌های داخلی در کشور خانواده‌های یهودی در سال ۱۳۵۷ خورشیدی از هرات به این کشور کوچ کردند.
با وصف شرایط کنونی کشور که به باور بسیاری‌ها مفهوم زنده‌گی مسالمت‌آمیز و هم‌دیگرپذیری رنگ باخته است، زنده‌گی یهودیان در کنار مسلمان شاید بتواند الگویی مناسب برای تقویت هم‌دیگر پذیری در جامعه ما باشد.