نغمه رباب و ملودی افغانی در اسرائیل
نگاه نو_ یارون پی‌یر، آهنگساز، نوازنده و آوازخوان یهودی ساکن اسرائیل درآلبوم جدید موسیقی به نام “تنها برای تو” از برخی ملودی‌های فولکلور و قدیمی افغانستان الهام گرفته و از ساز رباب به عنوان یکی ازسازهای اصلی برای ساخت این آلبوم استفاده کرده است.
یارون، بیش از ده سال روی بخشی ازموسیقی افغانستان به خصوص ارتباط گذشته افغان‌های یهودی با موسیقی افغانستان پژوهش کرده است. این آهنگساز قبلا نیز در برخی کنسرت‌های موسیقی در اسرائیل، برخی ملودی‌های قدیمی هرات را با سازهای افغانی و شرقی و با شعر عبری اجرا کرده است.
یارون پی‌یر به موسیقی صوفیانه ـ قوالی نیز گرایش دارد، اما او سال‌ها روی موسیقی خود یهودیان، موسیقی صوفی در ترکیه، موسیقی مدیترانه‌ای و موسیقی هند هم مطالعه و کارکرده است. یارون تحت تاثیر سروده‌های کهن یهودی، سروده‌های رابیندرانات تاگور و غزل‌های مولانا جلال الدین بلخی تعدادی آهنگ ساخته که در آلبوم‌ها و آثار قبلی او به زبان عبری منتشر شده است.
جنیزه افغان- ‘اسناد پیشینه هزارساله یهودیان در افغانستان امروز’
از هرات تا بیت المقدس: روایت افغان‌های اسرائیل
مهاجران افغان؛ جزیی از جامعه اسرائیل
موسیقی یهودیان
یهودیان به وسعت تاریخ‌شان با موسیقی پیوند دارند. از “داوود “به عنوان شاعر، نوازنده موسیقی و آوازخوان خوش صدا نام برده شده و سروده‌های او درمجموعه مزامیر یا کتاب زبور داوود گنجانیده شده است.
از این منظرمردم یهود ممانعت و محدویتی درعرصه موسیقی نداشتند. یهودیان درموارد زیادی در عرصه موسیقی در نقاط مختلف دنیا تاثیر گذاشتند؛ چنانکه برخی موسیقیدان‌های نامدار در ایران، لهستان، روسیه، آلمان، اسپانیا و چند کشور دیگر، یهودی بودند.
موسیقی فعلی یهودیان را می‌توان “موسیقی چندفرهنگی” نامید که بخش عمده این موسیقی با بازگشت یهودیان از سرزمین‌های دیگر به آنچه که امروز “اسرائیل” خوانده می‌شود، شکل گرفت. ازمقام‌ها و ملودی‌های لطیف سرزمین‌های شرقی گرفته تا هارمونی غنی و ساختارمند کلاسیک اروپایی همه به نوعی با گرایش‌های مختلف موسیقیایی در میان یهودیان ظهور یافته و با زبان و فرهنگ معاصرعبری گره خورده است.
گذشته یهودیان افغانستان و پیوندشان با موسیقی
تاریخ مشخصی برای مهاجرت مردم یهود به افغانستان کنونی ثبت نشده اما مقبره‌های یهودیان در ولایت غور حکایت از حضور دیرینه آنها دارند.
“ارمیا ابیر” استاد جامعه‌شناسی در دانشگاه حیفا به من گفت: ” تعدادی ازافغان‌های یهودی به دلیل تعصب حکومت صفوی در ایران از شهر مشهد و نیشابور به افغانستان مهاجرت کردند و تعدادی نیز در سده هجده و اوایل سده نوزده میلادی بر اثر فشارحکومت تزاری روسیه علیه یهودی‌ها از مسیر ازبکستان و ترکمنستان کنونی به افغانستان آمدند.”
آقای ابیر اضافه کرد که دربرخی کتب قدیمی در “کتابخانه ملی اسرائیل”، حضور افغان‌های یهودی در افغانستان در اوایل سده دهم میلادی و در دوره غزنویان و قبل از آن هم ثبت شده است.
بنابراین یهودیان افغانستان را غیراز آنهایی که از ایران مهاجرت کردند، یهودیان روسی و بخارایی نیز تشکیل می‌دادند که پسوند نام قبلی اکثر آنها درافغانستان نام‌های روسی بوده است. یهودیان در کابل در منطقه “ده افغانان” و بعدها در “شهرنو” و “کارته پروان” می‌زیسته‌اند. محله “موسایی” در هرات نیز محل زندگی بیشتر یهودیان کلیمی ساکن این شهر بود.
به گفته آقای ابیر تعدادی از یهودیان بخارایى ساکن افغانستان در موسیقى و رقص مهارت داشتند. زنان یهودى افغان در رقص و نواختن دایره و برخی مردان یهودی نیز در نواختن آلات موسیقى تارى در افغانستان توانایی زیادی داشتند. آنها ضمن آنکه یهودی بودن خود را آشکار نمی‌کردند، ملودی‌های محلی عاشقانه را در هرات، غور، میمنه، بلخ و کابل می‌نواختند.
یارون ـ جذبه رباب و ملودی افغانی
یارون پی‌یر در صحبتی با من گفت: “وقتی افغان‌های یهودی به اسرائیل آمدند، مانند دیگران نیاز به وفق دادن خود با فضای چند فرهنگی یهودیان از تمام نقاط دنیا داشتند. آرام آرام همه یهودیان تلاش کردند تا زبان مشترک فرهنگی‌شان را با استفاده از خرده فرهنگ‌های قبلی به وجود بیاورند.”
یارون می‌گوید نسل او که نسل دوم یهودیان است تلاش کردند با تحقیق و جستجو، فرهنگ محلی و منطقه‌ای یا “لوکال کالچر” جامعه یهود را بشناسند و روی موسیقی آنها کار کنند.
این آهنگسازمی‌گوید: “تلاش کردم تا موسیقی یهودیان افغانستان را بشناسم. از نظر من، موسیقی و ملودی‌های فولکلور قدیمی افغانستان بسیار زیبا است و در خود یک حس بسیار قوی دارد. من عاشق نوع صدا و تکنیک رباب هستم. حس کردم می‌توانم بخشی از فعالیت خودم را به نوعی وقف موسیقی افغانی بکنم.”
یارون توضیح داد که نتوانست به دلیل شرایط افغانستان به آن کشور سفر کند اما طی چندین سال تحصیل موسیقی در “اجمیر” هند و در نزد “پندیت سنتوش کومارمیشرا” با راگاهای هندی و سازهای موسیقی مرتبط با افغانستان آشنا شد و سپس خودش به مطالعه موسیقی افغانستان پرداخت.
یارون در نواختن رباب، سارنگی و هارمونیه تبحر دارد و با گیتار، عود و سازهای تاری مدیترانه‌ای نیز به عنوان نوازنده و معلم موسیقی کار می‌کند.
‘تنها برای تو’ آلبوم عاشقانه
هر چند یارون در آلبوم‌های قبلی خود نیز از ساز رباب استفاده کرده اما در مجموعه “تنها برای تو” رباب به عنوان ساز اصلی در ده قطعه از این آلبوم نواخته شده است. در این آلبوم موسیقی بی‌کلام، سازهای دیگری چون کمانچه و گیتار، سنتور و پیانو، نی و طبله به همراه ویولونسل نیز استفاده شده است.
یارون در این آلبوم، موسیقی غربی و شرقی را با هم تلفیق کرده است. مجموعه قطعات این آلبوم کارهایی است که خود یارون به عنوان صاحب اثر آنها را ساخته است.
او با الهام گرفتن از برخی ملودی‌ها نیز بیشتر سبک، تکنیک و ترکیب موسیقیایی خودش را در فضای چند فرهنگی اسرائیل دنبال کرده است. یارون می‌گوید: ” تلاش کردم با احترام و پایبندی به حس برخی ملودی‌های افغانی و ساز رباب، ترکیب جدیدتری از آن را در اسرائیل ارائه کنم.”
آلبوم ” تنها برای تو” یک حس صمیمی و عاشقانه را در خود دارد. حسی میان درد و امید و حسی میان جدایی و وصل شدن درتمام یازده قطعه آن حضوردارد. در قطعه مشهور آن با نام “خورشید زمستان” با ترکیب ساز رباب و ویولونسل و اجرای مشترک یارون پی یر و لعیا صباح ویولونسل نواز زن، حس بی کلام عشق و اوج عاشقانگی القا شده است. این قطعه دو نفره با ریتم دینامیکی خود، هارمونی قدرتمندی را ایجاد کرده که در قطعه پایانی آلبوم با نام “پالس سمرقند” به آرامش و سکون می‌رسد.
موسیقی قوالی اسرائیل
یارون پی یر و همکارانش برای اولین بار کنسرت موسیقی قوالی را درسال ۲۰۰۹ در اسرائیل اجرا کردند که مورد استقبال قرار گرفت. یارون که در هند قوالی را آموخته است در خصوص پیشنه قوالی توضیح داد که این موسیقی به نوعی ازافغانستان ریشه گرفته است.
موسیقی قوالی
او می‌گوید: ” معین‌الدین چشتی هروی و حلقه صوفیانش پایه‌گذاران اصلی موسیقی قوالی در هند بودند.” معین‌الدین چشتی از چهره های تاثیر گذارسلسله صوفیان چشتیه در هرات بود که در نیمه دوم سده یازده میلادی از افغانستان به هند مهاجرت کرده بود.
موسیقی قوالی بعدا با تاسیس پاکستان، بیشتر در آن کشور رشد کرد که هنرمندانی مطرحی چون نصرت فتح علی خان، عابده پروین و راحت فتح علی ظهور کردند.
به نظر می‌رسد موسیقی قوالی در اسرائیل در آغاز راه است. مهمترین نقطه اشتراک میان قوالی هند و پاکستان با قوالی یهودیان را می‌توان در محتوای عرفانی آن دانست اما مهمترین تفاوت موسیقی قوالی یهودیان جدا از زبان عبری آن، اجرای رقص زنان و مردان درجریان قوالی خوانی است، رقصی که بیشتر شبیه رقص سماع است.
در جشنواره موسیقی صوفی که هر ساله در اسرائیل برگزار می‌شود، زنان و مردان در هم‌نوایی با موسیقی قوالی می‌رقصند، موضوعی که در موسیقی قوالی مسلمانان و حتی رقص سماع در قونیه برای زنان ممنوعیت دارد.
از چهره‌های مطرح موسیقی صوفی و قوالی یهودیان می‌توان از “گیل رون شاما” و “رون باز” نیز نام برد.
یارون پی‌یر و همکارانش در اسرائیل
یکی از کارهای متفاوت یارون پی‌یر و همکارانش در اسرائیل ، ترکیب موسیقی و رقص فلامنکو با موسیقی قوالی است. اجرای کنسرت تلفیقی فلامنکو- قوالی در فضای باز در بیت المقدس و با حضور مخاطبانی از چند کشور، بسیار مورد استقبال قرار گرفت.
در این کنسرت، ترکیبی از سازهای چون رباب و گیتار، طبله و دُهلَک، هارمونیه و پرکاشن استفاده شده است. گروه همنوای فلامنکو و قوالی نیز، دو هنرمند زن را برای رقص فلامنکو و رقص شرقی همراهی می‌کنند. این اجرا با ساز رباب و یک قطعه ملودی قدیمی و شاد افغانستان اغاز می‌شود و سپس با قوالی و اجرای گیتار و سبک فلامنکو درهم می‌آمیزد.
آلبوم‌ها و آثار یارون پی‌یر
آلبوم‌های موسیقی “اوریان”، “درون پوسته چهارمغز (گردو)”، “صدای صد رنگ”، “قوالی”، “دوباره برگرد” و آلبوم جدید “تنها برای تو” از مجموعه آثار یارون پی یر است.
یارون که نام دوم او در بین دوستان یهودی افغان و ایرانی در اسرائیل “موسی” است، مقالاتی را هم در عرصه کاربرد برخی آلات موسیقی افغانستان، موسیقی مدیترانه و شرقی و تاثیر آگاهانه موسیقی به زبان عبری منتشر کرده است.
این آهنگساز کارگاه‌های آموزش رباب را نیز در بیت‌المقدس برگزار کرده و هرسال در جشنواره‌های موسیقی داخل اسرائیل و جشنواره‌های بین‌المللی به اجرای موسیقی می‌پردازد.
نکته مهمی که کارهای “یارون پی یر” را در نواختن رباب و ساخت موسیقی قابل اهمیت می سازد، عنصر تازگی در نوع اجرا و ایجاد هارمونی خوب در آثار او است.