پاکستان و بحرانهای متعدد
۱۹ سرطان/تیر ۱۴۰۲
پاکستان از جمله کشورهایی است که همواره با بحرانهای متعددی دچار بوده است و به لحاظ سیاسی دورههای محدود از تاریخ سیاسی پاکستان وجود دارد که این کشور آن را در آرامش گذرانده است. بحران جاری پاکستان حداقل از سه سال پیش در این کشور جریان دارد. بحران فعلی پاکستان با کووید۱۹ شروع شد و این بحران رفتهرفته سکتور اقتصادی پاکستان را متاثر ساخت. بالا رفتن نرخ مواد غذایی و نفتی اعتراضات شدید را متوجه دولت عمران خان کرد و در نتیجه حکومت عمران خان به دلایل متعددی رای عدم اعتماد از سوی پارلمان پاکستان گرفت و بحران به حوزه سیاسی و نظامی سرایت کرد. از اپریل ۲۰۲۲ که عمران خان برکنار شده است، پاکستان بیش از یک سال است که بحران سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را تجربه میکند. سیلابهای سال گذشته هم مزید بر علت شد و وضعیت بد اقتصادی پاکستان را بدتر از قبل کرد. در طول تاریخ سیاسی ۷۵ ساله پاکستان، این کشور بحران متعددی را تجربه کرده است و میتوان چنین نتیجه گرفت که بحرانها جلو توسعه پاکستان را گرفته است. در این نوشته به بحرانهای پاکستان در ۷۵ سال گذشته نگاهی میاندازیم.
پژوهشگرانی که روی مسایل پاکستان پژوهش میکنند، باور دارند که بحران یکی از مشخصههای اصلی پاکستان است و این کشور همواره با یک یا چند بحران درگیر بوده است. پاکستان در سال ۱۹۴۷ بعد از تجزیه هند بریتانیایی به دو کشور براساس مذهب بهوجود آمد. شکلگیری یک دولت – ملت براساس دین خود یک چالش است و اگر مدیریت نشود مبدل به بحران میشود. انتقال مسلمانان از هند و مساله تقسیم کشمیر نخستین بحرانی بود که پاکستان در همان سالهای اولش تجربه کرد. تنها چهار سال بعد از تشکیل پاکستان، در سال ۱۹۵۱ اولین نخستوزیر این کشور لیاقت علی خان که نقش مهمی در استقلال پاکستان داشت و از بانیان اصلی دولت این کشور بود، در کمپنی گاردن در راولپندی کشته شد. براساس گزارشها، قاتل که سید احمد نام داشت و تبعه افغانستان بود، در محل جرم با شلیک پولیس کشته شد و تا کنون انگیزه قتل لیاقت علی خان نامعلوم باقی مانده است. لازم به ذکر است که اسم کمپنی گاردن بهخاطر کشته شدن لیاقت علی خان، به لیاقت باغ تغییر کرد و اکنون به همین نام یاد میشود.
هفت سال بعد از کشته شدن لیاقت علی خان، در سال ۱۹۵۸ جنرال ایوب خان نخستین کودتا را در تاریخ پاکستان رقم زد و حکومت جنرال اسکندر میرزا را ساقط کرد. بیثباتی سیاسی در سالهای بعد از کشته شدن لیاقت علی خان مهمترین دلیل کودتای جنرال ایوب خان بود.
در سال ۱۹۶۲، حسین شهید سهروردی، نخستوزیر پاکستان، دستگیر شد و از انجام فعالیتهای سیاسی ممنوع شد. او به دلیل قبول نکردن کودتای ایوب خان به زندان فرستاده شد.
در سال ۱۹۷۱، شیخ مجیبالرحمان برنده انتخابات اعلام شد. برنده شدن انتخابات توسط او با جنجالهای سیاسی فراوان روبهرو شد و تا این که او استقلال پاکستان شرقی را اعلام کرد. جدایی پاکستان شرقی و شکلگیری دولت جدید بنگلادیش ضربه مهلک بر پیکر سیاسی پاکستان بود و بحران دایمی این کشور را عمیقتر کرد.
در سال ۱۹۷۳، ذولفقار علیبوتو، رهبر حزب مردم پاکستان، بهحیث نخستوزیر انتخاب گردید و حکومت را از جنرال یحیا خان گرفت تا چرخه بحران همچنان بچرخد. او در سال ۱۹۷۷ توسط جنرال ضیاالحق از قدرت خلع شد و دومین کودتای نظامی در تاریخ پاکستان بهوقوع پیوست. جنرال ضیاالحق نیز در یک سانحه هوایی در سال ۱۹۸۸ کشته شد.
در مورد کشته شدن جنرال ضیاالحق تیوریها و سناریوهای مختلف مطرح است و به عقیده بسیاری از ناظران، هنوز دلیل اصلی سانحه هوایی معلوم نیست.
در دهه نود میلادی بحران همچنان در پاکستان ادامه داشت، طوری که هر بحران در پاکستان به بحران دیگر ختم میشد و این دور باطل همچنان ادامه دارد. در این دهه، بینظیر بوتو دو بار از پست نخستوزیری کنار زده شد و در ۱۹۹۹ به پنج سال زندان محکوم شد.
در سال ۱۹۹۹، جنرال پرویز مشرف، رییس ستاد ارتش پاکستان، سومین کودتای نظامی در تاریخ نیمقرنه پاکستان را رقم زد و حکومت نواز شریف را ساقط کرد. نواز شریف هم برای ده سال به خارج از پاکستان تبعید شد. مشرف تا سال ۲۰۰۷ در قدرت باقی ماند. در دسامبر ۲۰۰۷، بینظیر بوتو در جریان کارزارهای انتخاباتیاش مورد حمله قرار گرفت و کشته شد. کشته شدن بوتو موج تازهای از بحران سیاسی را در پاکستان به همراه داشت.
تحریک طالبان پاکستان که در آن سالها جریان تازه تاسیس بود، مسوولیت این حمله را بر عهده گرفت. شورشگری این گروه از ۲۰۰۷ تا کنون یک بحران امنیتی دیگر برای پاکستان ایجاد کرده و در دو سال اخیر، بهصورت بیسابقه حکومت پاکستان را زیر فشار قرار داده است.
نواز شریف دوباره در سال ۲۰۱۸ زندانی شد و در سال ۲۰۱۹ برای دریافت خدمات پزشکی از پاکستان خارج شد و تا کنون به این کشور بر نگشته است. در کنار نواز شریف، برادرش شهباز شریف نیز در سال ۲۰۲۰ دستگیر و زندانی شده بود.
تازهترین بحران سیاسی پاکستان که آخرین بحران سیاسی این کشور نیز نخواهد بود، جنجال عمران خان با ارتش پاکستان بود. عمران خان در اپریل ۲۰۲۲ از قدرت خلع شد تا طلسم کامل نشدن یک دور نخستوزیر توسط یک شخص همچنان در پاکستان ناشکسته باقی بماند. در تاریخ ۷۵ ساله پاکستان هنوز هیچ شخصی نتوانسته دوره نخستوزیریاش را کامل کند و از قدرت خلع شده است. بحران سیاسی خان با ارتش به این جا ختم نشد و او در نوامبر سال ۲۰۲۲ آماج سوءقصد قرار گرفت و از ناحیه پا زخمی شد. او مستقیم ارتش را مسوول حمله دانست و بحران جدید آفرید. عمران خان در می ۲۰۲۳ دستگیر و برای چند روز محدود زندانی شد. زندانی شدن عمران خان بحران جدیدی بود که پاکستان با آن روبهرو شد. معترضان بر مرکز ستاد ارتش و خانههای نظامیان یورش بردند.
بررسی تاریخ ۷۵ ساله پاکستان نشان میدهد که بحران در این کشور یک اصل همیشهگی است. هر بحران مسبب یک بحران دیگر بوده است و این چرخه باطل همچنان ادامه دارد. دلیل اصلی بحران همیشهگی پاکستان به احتمال زیاد ساختار سیاسی این کشور است که نظامیان در آن قدرت بیحدوحصر دارند. حضور نظامیان در سیاست پاکستان اگر در مواقعی مفید بوده و این کشور را از فروپاشی نجات داده، از سوی دیگر، عامل اصلی بحران پاکستان بوده است. بحران سیاسی این کشور در سالهای اخیر به ساحات دیگر نیز سرایت کرده و به حوزههای اجتماعی و اقتصادی رسیده است. وضعیت بد اقتصادی پاکستان رابطه مستقیم با وضعیت سیاسی پاکستان دارد و در بعد اجتماعی، بحران سیاسی جامعه پاکستان را قطبی کرده است.