نبرد برای برتری در پاکستان؛ عاصم منیر در مقابل عمران خان
۱۳ جوزا/خرداد ۱۴۰۲
نویسنده‌گان: آدیتیا کمار سینگ و راهول راوت
مترجم: علی سجاد مولایی
منبع: دیپلمات
پاکستان به سنت سیاسی قدیمی خود وفادار مانده و حالا بار دیگر در یک بحران به‌سر می‌برد. اما این بار با بحران چند لایه مواجه است: بحران‌های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و رهبری که همزمان در حال رخ دادن هستند. بیشتر آسیب را از این بحران‌ها مردم عادی می‌بینند که هیچ نقشی در این ناهماهنگی ساختاری ندارند. این بحران‌ها با درگیر شدن چند بازیگر عمیق‌تر شده و منجر به قطبی شدن اطلاعات در داخل کشور شده است که روایت‌های متعددی را در مورد موضوعات حساس جاری در پاکستان ایجاد می‌کند.
تحولات اخیر در پاکستان خطوط قدیمی را این بار به قلم درشت‌تر بازنویسی کرده است. نخست‌وزیر سابق، عمران خان، جنرال عاصم منیر، رییس ستاد ارتش، را به خط مقدم نبرد کشانده است. خان با حمله کوبنده به ارتش، می‌خواهد این برچسب را که او توسط ارتش بالا آمده است، انکار کند.
اسطوره یک خان ضد ارتش
پس از برکناری در اپریل ۲۰۲۲، عمران خان موضع قاطع در برابر ارتش اتخاذ کرد. او تلاش مضاعف کرده که حمایت ارتش را دوباره به دست بیاورد و در قدرت بماند که موثر نبود. موضع‌گیری او علیه ارتش، به‌ویژه فرمانده سابق ارتش، قمر جاوید باجوا، این حس را به او داده که ضد ارتش است. اما این چیزی کمتر از یک افسانه نیست.
خان مبارزه‌اش را به‌عنوان یک جناح سخت‌گیر تعریف می‌کند: یا با من هستید یا علیه من، و اگر چنین است، پس علیه پاکستان هستید. نگاه دقیق‌تر به سیاست او نشان می‌دهد که وی از معدود رهبران پاکستانی است که حمایت ارتش را با خودش داشته است. [اشاره به دو دوره‌ای که او توسط ارتش در سیاست پاکستان بالا آمده بود.]
بسیاری از اعضای کابینه خان مانند غلام سرور خان، شیخ رشید و فواد چودری، پیش از این در زمان پرویز مشرف، دیکتاتور نظامی خدمت کرده بودند. زمانی که خان در سال ۲۰۱۸ در انتخابات شرکت می‌کرد، به دستور ارتش پاکستان، بسیاری از منتخبان به تحریک انصاف پاکستان پیوستند. رییس سابق ارتش باجوا و رییس سابق آی‌اس‌آی، فیض حمید، برای به قدرت رسیدن خان سنگ تمام گذاشتند.
به‌رغم درگیری با ارتش، خان همچنان از حمایت گسترده کهنه سربازان برخوردار است. احمد شجاع پاشا و ظهیرالاسلام، سران سابق آی‌اس‌آی که نقش کلیدی در حمایت از خان داشتند، همچنان به نفع وی سخنرانی می‌کنند. افزون بر این، بسیاری از اعضای حزب تحریک انصاف از نزدیکان اعضای سابق ارتش مانند تیمور خان جغرا نوه غلام اسحاق خان، عمر ایوب خان نوه ایوب خان، ایجازالحق پسر ضیاءالحق و چودری پرویز الاهی هستند. بسیاری از این افراد به دستور ارتش به حزب او پیوستند.
خان تلاش کرد با پیشنهاد تمدید یک دور دیگر به باجوا، از رای عدم اعتماد جلوگیری کند. خان هیچ ابایی از ایفای نقش سیاسی ارتش ندارد. او تلاش‌های متعددی برای آشتی با ارتش انجام داده و از آن خواسته است تا او را به قدرت باز گرداند. رییس جمهور عارف علوی جلسات بین خان و باجوا را تسهیل کرد تا از طریق مصالحه به برخی ترتیبات کاری دست یابند. علوی همچنین با جدیت تلاش کرد تا به‌عنوان پل ارتباطی بین خان و منیر، رییس فعلی ارتش، عمل کند؛ اما این تلاش‌های او بی‌فایده بود.
عاصم منیر در مقابل عمران خان
خصومت بین منیر و خان به جون ۲۰۱۹ بر می‌گردد، زمانی که منیر بدون تشریفات از سمت خود به‌عنوان رییس آی‌اس‌آی برکنار شد. خان به دلیل ارایه اسناد در مورد فساد خانمش نتوانست عاصم منیر را در پست ریاست سرویس اطلاعات داخلی تحمل کند.
خان با چنگ و دندان جنگید تا منیر نتواند فرمانده ارتش شود. خان پس از ناکامی در جلوگیری از انتصاب منیر به‌عنوان رییس ستاد ارتش، تمام تلاش خود را کرد تا مسیر را با او ترمیم کند که ثمر نداشت. ارتش تحت فرمان عاصم منیر همچنان از خط تعیین شده توسط سلف او، باجوا، برای غیرسیاسی بودن و بی‌طرف بودن پیروی می‌کند. این علامتی به خان بود که ارتش از او حمایت نخواهد کرد.
اگرچه مبارزات انتخاباتی خان برای مدت طولانی به‌عنوان یک نبرد سیاسی علیه جنبش دموکراتیک پاکستان، ایتلاف حاکم بوده است، اما او هرگز فرصتی را برای اعمال فشار بر ارتش از دست نداده است. او تا قابل از تحولات اخیر به‌صورت غیرمستقیم به رهبری ارتش حمله می‌کرد، اما در ۶ می به‌صورت آشکار جنرال فیصل نصیر، مدیر کل ضد جاسوسی آی‌اس‌آی و یکی از دستیاران نزدیک عاصم منیر را به انجام سوء قصد علیه خود در نوامبر متهم کرد. در پی اتهام وی، دفتر روابط عمومی ارتش با صدور بیانیه قوی اظهارات خان را بی‌اساس دانست و به وی نسبت به اقدام قانونی هشدار داد. اما این مانع خان نشد. در ۹ می او یک پیام ویدیویی نشر کرد که بیانیه این دفتر را به چالش می‌کشید. بعداً، خان توسط ارتش و نیروهای رنجرز در دادگاه عالی اسلام‌آباد دستگیر شد. خان با مداخله دادگاه عالی و وثیقه دادگاه عالی اسلام‌آباد آزاد شد. اما اکنون خطوط نبرد ترسیم شده است: عمران خان در مقابل عاصم منیر. خان قبلاً گفته است که منیر از او هراس دارد و نگران است که در صورت بازگشت خان به قدرت، او از ریاست ارتش برکنار شود.
چه چیزی عمران خان را جسور کرد؟
اقدام جسورانه به چالش کشیدن فرمانده ارتش، بانفوذترین فرد در پاکستان، این سوال را مطرح می‌کند: چه چیزی عمران خان را جسور کرده است، و او چگونه توانسته است تا کنون این کار را انجام دهد؟
اگر تاریخ درس عبرت باشد، هیچ نخست‌وزیری در پاکستان نتوانسته در جنگ با فرمانده ارتش پیروز شود. برخی کشته شدند، برخی دیگر به زندان افتادند و برخی به تبعید رفتند. اما خان تا کنون ثابت کرده است که او یک مورد متفاوت است. جسارت خان از عوامل متعددی ناشی می‌شود.
نخست، خان از حمایت مردمی، به‌ویژه در میان جوانان برخوردار است. او توانسته است حمایت خود را با استفاده از ابزارهای مختلف از جمله ضد امریکایی بودن گسترش دهد. محبوبیت خان بعد از رای عدم اعتماد در میان مردم کاهش یافته بود. او یک تئوری توطئه خارجی بی‌اساس را مطرح کرد و ایالات متحده را به‌عنوان مسوول برکناری خود از قدرت هدف قرار داد. با گذشت زمان، این تاکتیک سودمند بود و منجر به افزایش محبوبیت خان شد.
عنصر دیگر، سیاسی شدن اسلام است که در خدمت منافع شخصی قرار می‌گیرد. آشکار است که خان چگونه به ظواهر، سخنرانی‌ها و رفتار خود رنگ‌وبوی اسلامی می‌دهد. خان روایت خود را حول محور «حق و باطل» و «صادق و امین» قرار داده و به مخالفان سیاسی خود برچسب «چورلوتر» (دزد و رهزن) می‌دهد. ناکامی مخالفان در ارایه یک ضد روایت به یک عامل مکمل تبدیل شده و محبوبیت او را افزایش داده است.
دوم، خان در میان کهنه سربازان و خانواده‌های ارتش، به‌ویژه در رده‌های متوسط و پایین، از حمایت زیادی برخوردار است. و سرانجام، مهم‌ترین منبع قدرت برای خان، حمایت همه‌جانبه قوه قضایی است. قوه قضایی در هر مورد وثیقه برای خان تضمین کرده است. دیوان عالی برای کمک به خان، حتا در حد بازنویسی قانون اساسی از طریق تفسیر ماده ۶۳ الف، تمام تلاش خود را کرده است. عمر عطا بندیال، رییس دادگستری پاکستان، قوی‌ترین مدافع برگزاری انتخابات ایالتی پنجاب در مدت ۹۰ روز مقرر در قانون اساسی بوده است. با این حال، جسارت او نشان‌دهنده تعهد او به حمایت از قانون اساسی نیست، بلکه تمایل او برای بازگرداندن خان به قدرت در پنجاب است. خان به دستور دادگاه عالی آزاد شد.
چالش‌های منیر
خان نه تنها برای دولت فعلی بلکه برای منیر نیز چالشی ایجاد می‌کند. عدم رسیده‌گی موثر به این چالش به‌طور بالقوه می‌تواند به قیمت پایان کار منیر تمام شود. او باید بار سیاسی ایتلاف دموکراتیک را نیز بر دوش بکشد. اگر او سعی کند روابط خود را با خان خوب کرده و با انتخابات موافقت کند، خان دوباره به قدرت خواهد رسید و اولین کار او ممکن است به معنای اخراج منیر و بازگرداندن فیض حمید به‌عنوان رییس آی‌اس‌آی باشد.
منیر هنوز نتوانسته تیمش را تشکیل دهد. انتخاب‌های او توسط باجوا، فرمانده خروجی، که ۱۲ جنرال را به درجه دگرجنرالی ارتقا داد، محدود می‌شود. منیر در تلاش است تا مردانی را بیابد که به او وفادار باشند و دستورات او را اجرا کنند. استقرار و حفظ اقتدار برای منیر آسان نخواهد بود. منیر برای تقویت فرماندهی خود باید نفوذ فیض حمید، رییس سابق آی‌اس‌آی را که همچنان به تلاش خان برای پس‌گیری کنترل سیاسی در پاکستان کمک می‌کند، از بین ببرد.
شکاف در ارتش عمیق‌تر شده است. نجات ارتش از دو قطبی شدن توسط خان برای منیر کار دشواری خواهد بود. تغییر اخیر فرمانده قول‌اردوی لاهور پس از خشونت‌های اخیر تنها آغاز بسیاری از تغییراتی است که در آینده انتظار می‌رود.
منیر یک کنفرانس ویژه فرماندهان ارتش را در ۱۵ می ۲۰۲۳ تشکیل داد. بیانیه صادر شده توسط دفتر روابط خارجی ارتش نشان می‌دهد که منیر قصد ندارد به خان رحم کند. ارتش متعهد شده است که برنامه‌ریزان، محرک‌ها، عوامل و عاملان حملاتی را که پس از دستگیری خان انجام شد، تحت قوانین مربوطه، از جمله قانون ارتش پاکستان و قانون محرمانه رسمی، مورد پیگرد قانونی قرار دهد. منیر با برگزاری یک کنفرانس ویژه فرماندهان ارتش، پیام روشنی را به صفوف ارتش پاکستان فرستاد که جایی برای دموکراسی در این نهاد وجود ندارد و دستورات وی باید اجرا شود.
منیر علاوه بر تلاش برای تحکیم اقتدار خود، اعلام کرده است که خان از خطوط قرمز عبور کرده که پیامدهایی خواهد داشت. در نتیجه، احتمال دستگیری خان برای بار دوم حس می‌شود.
نتیجه
پاکستان در یک شکاف داخلی بی‌نظیر قرار دارد که از سال ۱۹۷۱ مشابه آن دیده نشده است. کشمکش بین عاصم منیر و عمران خان نه تنها سیاست انتقام‌جویی را تحریک می‌کند، بلکه دوقطبی‌سازی جامعه را بیشتر و در نتیجه بحران چند لایه را عمیق‌تر می‌کند. اما اگر خان از تاریخ چیزی آموخته باشد، باید بداند که در تلاش برای شبیه شدن به شیخ مجیب‌الرحمان، ممکن است مانند ذوالفقار علی بوتو [اعدام] شود.