یک‌ساله‌گی جنگ اوکراین؛ اشتباه محاسباتی پوتین جبران‌ناپذیر است
✍️ علی سجاد مولایی
۶ حوت/اسفند ۱۴۰۱
درست یک سال پیش به تاریخ ۲۴ فبروری ۲۰۲۲ اوکراین مورد حمله تمام‌عیار روسیه قرار گرفت. حالا با گذشت یک سال از این جنگ فرسایشی، هیچ چشم‌اندازی برای پایان آن دیده نمی‌شود و هر روز نبرد میان دو طرف در حال شدت گرفتن است. روس‌ها علاقه‌‌ای برای پایان جنگ ندارند و در سمت مقابل، غرب و ناتو نیز در هفته‌های گذشته به کی‌یف تانک و سایر تجهیزات نظامی کمک کردند. این موضوع سبب تشدید درگیری شده و امیدها برای پایان جنگ را کاهش خواهد داد. جنگ اوکراین در یک سال گذشته سرخط اخبار در تمام جهان بود و این جنگ بر تمام عرصه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و تکنالوژی سایه افکنده است. به قول بسیاری از کارشناسان، جنگ اوکراین یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر است که جهان را متحول و دگرگون کرده است. از همان ابتدا معلوم بود که این جنگ پیامدهای ویرانگر خواهد داشت و کشورهای زیادی زیان خواهد کرد. کمبود انرژی در اروپا و کمبود غله در جهان، از نخستین تبعات این جنگ بود. با فرسایشی‌تر شدن جنگ میان اوکراین و روسیه، میلیون‌ها اوکراینی آواره و مهاجر شدند، شهرها به ویرانه مبدل و زیرساخت‌های انرژی و صنعت اوکراین تخریب شد. در سطح بزرگ‌تر، این جنگ بحث و جدل جدی را میان اندیشمندان روابط بین‌الملل به وجود آورده که نظم بین‌المللی پس از جنگ اوکراین چگونه خواهد بود؟ پس از گذشت یک سال از جنگ اوکراین، در این نوشته سعی بر آن است تا به تبعات این جنگ بر هر دو طرف و جهان را به بررسی بگیرم.
- اشتباه محاسباتی
امروزه اطلاعات نقش بسیار مهم و اساسی در زنده‌گی‌مان دارد. دسترسی داشتن به اطلاعات دقیق در تصمیم‌گیری نقش حیاتی دارد. اگر رهبران به اطلاعات دسترسی درست نداشته باشند یا برداشت‌شان از اطلاعات طور دیگری باشد، دچار محاسبه اشتباه می‌شوند. در صبح‌گاه ۲۴ فبروری ۲۰۲۲ میلادی، ارتش روسیه با فرمان پوتین از سه جهت شمال، شرق و جنوب به اوکراین یورش بردند. پوتین در آغاز این تصور را داشت که شاید بتواند در طی چند هفته کی‌یف را تصرف کند و جنگ را خاتمه بدهد؛ اما وی در این مورد دچار چند خطای استراتژیک و محاسباتی شده بود. نخستین اشتباه محاسباتی پوتین در مورد توان نظامی روسیه و ارتش اوکراین بود. او چنین تصور داشت که می‌تواند در حمله نظامی برق‌آسا از چندین جهت، ارتش اوکراین را زمین‌گیر کند و بر جغرافیای اوکراین مسلط شود. هرچند ارتش روسیه در روی کاغذ برتری داشت و در روزهای نخست جنگ مناطق زیادی را تصرف کردند، ولی با طولانی‌تر شدن جنگ، ارتش روسیه کارایی‌اش را از دست داد و رفته‌رفته این ارتش اوکراین بود که بعضی از مناطق تصرف‌شده را دوباره پس گرفت.
اطلاعات منتشر شده نشان می‌دهد که ارتش روسیه در همه عرصه‌های نظامی برتری قابل توجهی داشته است. ارتش روسیه هم از نگاه پرسنل نظامی و هم از نگاه تجهیزات و وسایط، دست بالاتری نسبت به ارتش اوکراین داشته است؛ اما این‌که چرا روس‌ها نتوانسته‌اند پیروزی قابل ملاحظه و چشم‌گیری در میدان نبرد داشته باشند، به همان محاسبه اشتباه پوتین بر می‌گردد. پوتین در برآورد توان نظامی، قدرت ملی و روحیه ارتش اوکراین دچار غلط‌فهمی شده بود. او احساس می‌کرد که ارتش اوکراین از درون متلاشی خواهد شد و زلینسکی، کی‌یف را ترک کرده فرار خواهد کرد؛ اما این تخمین پوتین اشتباه از آب در آمد و ارتش اوکراین شجاعانه و جانانه از خاک خودشان در مقابل حمله روسیه دفاع کردند. اشتباه دیگر پوتین این بود که جنرال نظامی روسیه می‌توانند از مسکو جنگ را مدیریت کند. این موضوع نیز سبب شد که نیروهای روسی در میدان نبرد تلفات بیشتر بدهند. البته در اینجا نباید کمکهای تسلیحاتی غرب و ناتو را دست‌کم و نادیده بگیریم. اگر کمکهای ناتو و غرب نبود، به احتمال بسیار زیاد معادله در اوکراین متفاوت‌تر از امروز بود و جنگ خیلی زودتر پایان می‌یافت.
کشورهای عضو ناتو و به‌ویژه ایالات متحده، تا حالا بیلیون‌ها دالر کمک تسلیحاتی به اوکراین انجام داده است. این کمکهای شامل چرخ‌بال، درون (هواپیمای بدون سرنیشین)، توپ‌خانه، تانک، سلاح، مهمات، موشک ضد تانک، هواپیما و جلیقه‌های ضدگلوله می‌باشد.
دومین اشتباه محاسباتی پوتین و روسیه در مورد اتحاد و ایتلاف غرب و اروپا بود. در زمان اداره دونالد ترمپ، رابطه ایالات متحده و اروپا به سردی گراییده بود و بایدن هم در ترمیم رابطه با اروپا نتوانسته بود چندان موفق ظاهر شود. به طور نمونه، رابطه ایالات متحده و فرانسه پس از دور زدن فرانسه در فروش زیردریایی‌های هسته‌ای به استرالیا خدشه‌دار شده بود؛ اما جنگ اوکراین با تمام بدی‌هایش یک مزیت هم برای غرب داشت و آن این‌که ایتلاف تخریب‌شده ایالات متحده و اروپا دوباره ترمیم و کشورهای غربی به صورت یک‌دست پشت اوکراین در جنگ با روسیه ایستادند.
سومین اشتباه راهبردی پوتین در مورد وابسته‌گی اروپا به انرژی روسیه بود. پوتین تصورش این بود که با بستن جریان گاز و انرژی به اروپا، این کشورها را زمین‌گیر خواهد کرد؛ اما حالا که به پایان زمستان نزدیک می‌شویم، دیده می‌شود که اروپا هم توانسته که با گرانی کنار بیاید و هم انرژی روسیه را جایگزین کند. برعکس آن‌چه که پوتین فکر می‌کرد، غرب و اروپا توانستند تحریم‌های جدی علیه روسیه وضع کنند و اقتصاد این کشور را متاثر بسازند. هرچند در مورد تحریم‌های اقتصاد اتفاق نظر وجود ندارد و خیلی‌ها بر این نظرند که تحریم‌های غرب تعیین‌کننده نیست؛ ولی با آن‌هم این تحریم‌ها اقتصاد روسیه را متاثر ساخته است. خط گاز نورد‌استریم۱ و ۲ برای فعلاً متوقف است. این به خودی خود یک ضربه اقتصادی بزرگ به روسیه است. هرچند که کشورهای اروپایی مجبور شده انرژی به قیمت بیشتر بخرند، ولی در آخر روز بازنده اصلی این نبرد اقتصادی روسیه خواهد بود. این اشتباهات استراتژیک پوتین باعث شده که موقعیت ژیوپلیتیکی روسیه تضعیف شود؛ اما نباید این نکته را نیز نادیده گرفت که روسیه در تضعیف اوکراین موفق بوده است و قسمت زیادی از زیرساخت‌های اقتصادی اوکراین را تخریب کرده و این خسارت برای اوکراین جبران‌ناپذیر است. درامد سرانه اوکراین ۳۵ درصد کاهش یافته و ۴۰ درصد از زیرساخت‌های انرژی این کشور یا تخریب شده یا هم در کنترل روسیه است.
این محاسبات اشتباه می‌تواند تبعات سنگین برای روسیه و پوتین داشته باشد. اگر روسیه این جنگ را ببازد، این شکست مقدمه‌ای برای فروپاشی دوباره روسیه خواهد بود. روس‌ها به لحاظ تاریخی تجربه تجزیه شدن به جغرافیاهای کوچک را دارند. در صورتی که پوتین بمیرد و یا هم هر اتفاق دیگری بیفتد، وضعیت بهتر نخواهد شد. آن زمان یک درگیری درون میان الیگارش‌های روس بر سر تصاحب قدرت شکل خواهد گرفت.
در طرف مقابل، رسانه‌ها و مفسران غربی نیز در مورد تاثیر تحریم‌ها دچار غلط‌فهمی شده‌اند. خیلی از مفسران غربی تصور داشتند که تحریم‌های غربی کمرشکن خواهد بود و اقتصاد روسیه را زمین‌گیر خواهد کرد. همان‌طور که در بالا تذکر داده شد، پایپ‌لاین نورد‌استریم متوقف است و با آن‌هم صادرات انرژی روسیه کاهش نیافته و براساس تازه‌ترین داده‌های صندوق بین‌المللی پول، اقتصاد روسیه فقط ۲٫۳ درصد کاهش یافته و نرخ تورم نیز در این کشور ۵ درصد افزایش یافته است. این ارقام خیلی پایین‌تر از آن چیزی است که رسانه‌های غربی تبلیغ می‌کردند. دومین محاسبه اشتباه مفسران غربی در مورد تحولات درونی روسیه و امکان کودتا علیه پوتین بود. تا حالا پوتین توانسته موفقانه نیروهای مخالف خودش را در داخل خاموش و سرکوب کند. آن‌چه در مورد نارضایتی‌های داخلی در روسیه نیز در رسانه‌های غربی نمایش داده می‌شد، فعلاً خاموش است و سخنی در مورد آن شنیده نمی‌شود.
- هزینه‌های جنگ
بدیهی است که هیچ جنگی بدون هزینه نیست، اما جنگ در عصری که تکنالوژی پیشرفت کرده و سلاح مدرن تولید شده، پرهزینه و خالی از تلفات سنگین نخواهد بود. بررسی آمارهای جنگ اوکراین شوکه‌کننده و وحشتناک است. کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل در گزارش ویژه‌ای به تاریخ ۱۵ فبروری ۲۰۲۳ ارقام تلفات انسانی جنگ را نشر کرده است. براساس این آمار، نیروهای اوکراین ۲۵ غیرنظامی روسی را کشته‌اند، در حالی‌که روس‌ها ۸۰۰۶ غیرنظامی اوکراینی را کشته و بیش از ۱۳۰۰۰ تن را زخمی کرده‌اند. در این میان ۴۸۶ کودک نیز کشته شده‌اند. در صورتی‌که این مساله تثبیت شود، روس‌ها و ارتش این کشور مرتکب جنایت جنگی شده‌اند. تا حالا ۱۳۰ هزار نظامی اوکراینی و ۱۳۰ هزار نیروی نظامی روسیه نیز کشته و زخمی شده‌اند.
| تلفات غیرنظامی جنگ اوکراین | |
| روسیه | ۲۵ تن |
| اوکراین | ۸۰۰۶ تن |
تلفات غیرنظامی
| تلفات نظامی جنگ اوکراین | |
| روسیه | ۱۳۰۰۰۰ تن کشته و زخمی |
| اوکراین | ۱۳۰۰۰۰ تن کشته و زخمی |
در مورد آمار تلفات نظامی اتفاق نظر وجود ندارد. کرملین می‌گوید که از آغاز جنگ تا حالا حدود ۵۵۰۰ سرباز این کشور کشته شده است و در طرف مقابل اوکراینی‌ها ادعا دارند که بیش از ۱۳۴هزار سرباز روسی را کشته و یا زخمی کرده‌اند. بی‌بی‌سی واحد مسکو در ۹ دسامبر ۲۰۲۲ تایید کرده بود که حداقل ۱۰ هزار نیروی روسی از آغاز جنگ تا آن زمان کشته شده‌اند. سرویس اطلاعات دفاعی ایالات متحده مدعی است که ۸ تا ۱۰ جنرال ارشد روسی در این جنگ کشته شده‌اند. در حالی‌که اوکراینی‌ها ادعا دارند که ۱۳ جنرال ارشد روسی را کشته‌اند. هرچند این آمارها تا اندازه زیادی می‌تواند غلط‌انداز باشد، اما تلفات نظامی هر دو طرف تاکنون بسیار بالا است.
براساس یافته‌های گروه ویژه پژوهشی جنگ روسیه و اوکراین در مرکز مطالعات بین‌المللی بلفر در دانشگاه هاروارد، تا این‌جای کار دو طرف از نظر تجهیزات و وسایط جنگی هزینه‌های سنگینی را متقبل شده‌اند. مجموعاً روس‌ها نُه هزار و ۲۲۴ وسیله نقلیه و تجهیزات جنگی خود را از دست داده و در طرف مقابل این رقم برای اوکراین دو هزار و ۸۸۷ عراده است.
| نوعیت | تعداد |
| تانک و وسایل زرهی | ۴۹۱۴ |
| هواپیماهای نظامی | ۱۴۸ |
| ناوگان دریایی | ۱۲ |
هزینه‌های تجهیزاتی روسیه
| نوعیت | تعداد |
| تانک و وسایل زرهی | ۱۴۸۵ |
| هواپیماهای نظامی | ۸۶ |
| ناوگان دریایی | ۲۵ |
تلفات تجهیزاتی اوکراین
این آمار و ارقام به خوبی نشان می‌دهد که اوکراینی‌ها در تخریب و از بین بردن وسایل و تجهیزات جنگی روسیه موفق‌تر بوده‌اند. افزایش هزینه‌های مالی جنگ برای اقتصاد هر دو کشور ویرانگر بوده و اگر جنگ ادامه پیدا کند، اقتصاد هر دو طرف را ضربه جدی خواهد زد. اوکراینی‌ها به لطف موشک‌های امریکایی توانسته تانک‌های روسیه را زمین‌گیر کنند. کمکهای تجهیزاتی غرب به اوکراین یک از متغییرهای اصلی این جنگ است که تا هنوز اجازه پیروزی به روسیه را نداده است.
از پیامدهای دیگر این جنگ می‌توان به آواره و مهاجر شدن میلیون‌ها اوکراینی اشاره کرد. تا حالا هشت میلیون اوکراینی در سراسر اروپا مهاجر شده‌اند. براساس آمار بخش مهاجرت سازمان ملل، از ۲۴ فبروری ۲۰۲۲ تاکنون، ۱۸ میلیون تن از مرز اوکراین خارج شده و میلیون‌ها تن دوباره به اوکراین برگشته‌اند.
نقشه بالا نشان می‌دهد که بیشتر
آواره‌گان داخلی و مهاجر از نقاط شرقی، جنوب‌شرقی و شمال اوکراین است. این مناطق به عبارت دیگر خط مقدم نبرد در جریان یک سال گذشته بوده است. شهرهای اودیسا، خرسون، ماریپول، دنپیرو، خارکیف و کی‌یف بیشتر آواره‌گان و مهاجران را داشته است.
- ضد حمله اوکراین
از ماه اکتوبر به بعد، نیروهای اوکراینی در حملات غافل‌گیرانه و سریع توانستند که بخش‌هایی از خاک اوکراین را که روس‌ها اشغال کرده بودند، بگیرند. نیروهای اوکراینی از ماه اکتوبر و نوامبر سال گذشته به این طرف در فاز تهاجمی قرار دارند و تلفاتی سنگین بر نیروهای روسی وارد کرده‌اند. به طور نمونه، نیروهای اوکراینی در شب سال نو میلادی توانستند بیش از ۲۰۰ سرباز روسی را هدف قرار دهند.
نقاط صورتی روشن مناطقی را نشان می‌دهد که نیروهای روسی در حال پیشروی هستند. بخش‌های صورتی نقشه مناطقی هستند که روسیه کنترل آن‌ها را در اختیار دارد. با این توضیح که روسیه شبه‌جزیره کریمه را در سال ۲۰۱۴ ضمیمه خاک خود کرده بود. نقاط زرد رنگ هم مناطقی را نشان می‌دهد که ارتش اوکراین دوباره کنترل آن‌ها را به دست گرفته است. شهر مایلکیف و بخش‌هایی از خارکیف از مناطقی هستند که توسط سربازان اوکراینی دوباره آزاد شده‌اند.
در حال حاضر روسیه ۲۵ هزار مایل مربع از خاک اوکراین، بدون احتساب شبه‌جزیره کریمه را در اختیار دارد. براساس اطلاعات گروه ویژه جنگ اوکراین دانشگاه هاروارد، ارتش اوکراین تا حالا توانسته بیش از ۵۴ درصد از خاک تصرف‌شده توسط روسیه را واپس بگیرد که حدود ۲۹ هزار مایل مربع می‌شود.
- افکار عامه
در روسیه ۴۱ درصد شهروندان طرف‌دار جنگ هستند و ۵۹ درصد دیگر از گفت‌وگو و مذاکره حمایت می‌کنند، اما در اوکراین ۷۰ درصد مردم از جنگ حمایت می‌کنند و ۳۰ درصد دیگر مایل به مذاکره هستند. این آمار به خوبی نشان می‌دهد که روحیه اوکراینی‌ها برای پس‌گیری خاک‌شان بسیار بالا است و آن‌ها مصمم به دفاع از کشورشان هستند. در جناح مقابل تعداد کمتری طرف‌دار روسیه بزرگ و تاریخی هستند. به عقیده بسیاری مفسران و تحلیل‌گران مسایل جنگ و صلح، همین روحیه بالای مردم اوکراین برای دفاع از خاک‌شان سبب شده که روسیه نتواند به پیروزی آسان و زودرس دست پیدا کند.
نتیجه‌گیری
شاید پوتین فکر نمی‌کرد که ایالات متحده پشت اوکراین تمام‌قد ایستاد شود و از این کشور حمایت کند. چون الحاق شبه‌جزیره کریمه در سال ۲۰۱۴ و بخشی از خاک گرجستان در سال ۲۰۰۹ به پوتین این اعتماد به نفس را داده بود تا ایالت‌های دونباس و لاهنسک را تصرف کند. در سوی مقابل، همه کارشناسان
امریکایی بر این باور بودند که روسیه به مانور نظامی اکتفا خواهد کرد. روسیه به دلیل نگرانی که از گسترش ناتو به شرق داشت، این‌بار پیش‌دستی کرد و به اوکراین حمله کرد تا اجازه ندهد که این کشور که به صورت تاریخی بخشی از خاک روسیه بوده، به ناتو بپیوندد. این کار روسیه نتیجه برعکس داشت و سبب شد که روند الحاق فنلند و سویدن نیز به ناتو تسریع شود و اوکراین نیز درخواست عضویت به ناتو را بدهد. جنگ اوکراین در یک سال گذشته چندین درس مهم برای‌مان دارد. نخست این‌که تفکر جنگ هنوز وجود دارد و گاهی امکان استفاده از سلاح هسته‌ای نیز وجود دارد. دوم، تحریم‌های غرب با آن پیمانه که باید و شاید کارساز باشند، نیستند. سوم، اتحادها و ایتلاف در زمان جنگ شکل می‌گیرند. چهارم، غرب هنوز یک‌دست است و برای دفاع از ارزش‌های غربی متعهد است. پنجم، ایالات متحده همچنان قدرت نخست جهان باقی می‌ماند. فارغ از این‌که در میدان جنگ چه رخ می‌دهد و رخ خواهد داد، این کشور رهبری جهان غرب برای سالیان متمادی در اختیار خواهد داشت. ششم، چیره‌گی ریالیست‌ها بر لیبرال‌ها. نظریه‌پردازان واقع‌گرا جنگ اوکراین را جلوه دیگر از سیاست قدرت (Real Politek) می‌دانند و بر انارشیک بودن نظام بین‌الملل تاکید بیشتر می‌کنند.
در نهایت پایان جنگ هر چه که باشد بازنده اصلی اوکراین خواهد بود. این کشور میدان بازی دو قدرت جهانی قرار گرفته است و پایان قریب‌الوقوع برای جنگ دیده نمی‌شود. امریکا و ناتو به اوکراین کمک نظامی می‌کند و روسیه هم نمی‌خواهد به هیچ قیمتی برای فعلاً از جنگ دست بکشد. در حال حاضر، روس‌ها حدود یک‌پنجم از خاک اوکراین را در دست دارند و به آسانی پشت میز مذاکره نخواهند نشست؛ اما روسیه بیشتر از امروز تضعیف خواهد شد و از لحاظ اقتصادی ضرر بیشتر خواهد کرد.
منابع:
- https://www.aljazeera.com/news/longform/2023/2/21/mapping-the-major-battles-of-the-ukraine-war
- https://www.bbc.com/persian/world-features-60515173
- https://www.bbc.com/news/world-europe-62002218
- https://www.imf.org/en/Countries/RUS
- https://www.ohchr.org/en/press-releases/2023/02/turk-deplores-human-cost-russias-war-against-ukraine-verified-civilian
- https://foreignpolicy.com/2023/02/23/russia-war-ukraine-one-year-battlefield-statistics/
- https://meduza.io/en/news/2022/12/09/bbc-and-mediazona-confirm-10-000-russian-soldiers-dead-in-ukraine
- https://english.alarabiya.net/amp/News/world/2022/05/10/Ukraine-has-killed-8-to-10-Russian-generals-US-Defense-Intelligence-Agency
- https://www.grid.news/story/global/2023/02/09/ukraine-war-in-data-estimated-number-of-russian-troops-killed-and-wounded-in-ukraine-is-approaching-200000/
- .
- https://dtm.iom.int/reports/ukraine-internal-displacement-report-general-population-survey-round-10-17-27-october-2022?close=true
- https://acleddata.com/ukraine-crisis/
- https://www.theguardian.com/world/2023/feb/18/one-year-after-start-of-war-what-lies-ahead-for-ukraine